- مقدمه
سپاس خداوند بزرگ را كه خردورزی را افتخار و مباهات بندگان خويش خواند و در كتاب مبين خود، فرازهايی وزين و نورانی در ستايش عقل‌مداری و انديشه‌وری به بشريت هديه كرد و در پرتو آموزه‌های وحيانی به انسانها آموخت، حيات طيبه چيزی جز ره‌يافت به عرصه علم و معرفت نيست.
اين مجموعه گرانسنگ كه نهمين دفتر از آن به اهل ادب و پژوهش تقديم می‌گردد، ميراثی پربار و گرامی از آثار علمی بزرگان و اهل فضيلت مكتب اصفهان است.
به هنگام آماده‌سازی ميراث دفتر نهم، حوزه علميه اصفهان يكی از بزرگترين وزنه‌های تحقيقی و علمی خود «حضرت آيت الله حاج سيد محمدعلی روضاتی قدس سره» را از دست داد. او كه محققی متتبع و محدثی رجالی، كتاب‌شناس، تبارشناس؛ وتراجم‌نگاری چيره‌دست و تراث‌پژوهی پر سابقه و فرهيخته بود و ساليان دراز در پژوهش‌های محققانه، گوی سبقت از همگنان خود ربوده و در حدود هفتاد سال جامعه اسلامی و انديشمندان حوزوی و دانشگاهی از فيض وجود او بهره‌مند شدند.
از چاپ اولين اثر وی به نام «زندگانی آيت الله روضاتی» در سال 1332 شمسی تا «تكملة طبقات اعلام الشيعة» ـ كه به سال 1391 و در آخرين روزهای حيات آن بزرگوار به چاپ رسيد ـ همواره مجامع علمی اعمّ از حوزوی و دانشگاهی از بركات آثار علمی و نكته سنجی‌های تحقيقی او بهره‌مند بوده است.
آن بزرگوار علاوه بر جنبه‌های علمی و تحقيقی، يک روحانی وارسته و مقيّد به ظواهر شرع بود و از اينرو بر حفظ باورهای درست و اصيلی كه يک شيعه بايد بدان معتقد باشد، تأكيد بسياری داشت. در تحقيقات و آثارش دفاع از حريم ولايت اهل‌بيت : مشهود بود. تأكيد خاصی بر لزوم رعايت حجاب كامل شرعی بانوان و نيز رعايت شؤون اخلاقی از سوی آقايان داشت. به هنگام بيرون آمدن از منزل و نيز سوار شدن بر اتومبيل، آيات و ادعيه وارده را با تلفظ صحيح به دقت و شمرده قرائت می‌فرمود؛ در دعاها و به هنگام ادای فرائض و مناجات با معبود از كتاب دعايی كه گلچينی از ادعيّه مجربه و جمع‌آوری شده توسط نياكانشان بود، استفاده می‌كردند.
استاد به ويژه در دو سه دهه آخر حيات در مجالس و همايش‌ها و بزرگداشت‌ها شركت نجست و اجازه نداد كه برايش نكوداشتی برگزار گردد. بيشترين وقت ايشان به مطالعه و تحقيق و تعليق و تحشيه و تأليف می‌گذشت. سماحتی فراوان در اعطاء نسخه‌های خطی به محققان داشت و چون در می‌يافت كه كسی اهل تحقيق و احياء ميراث گذشتگان است بی دريغ مساعدت می‌فرمود و از محققان جوان ـ هر چند خود كوهی از تجربه و انديشه و در شمار بزرگان اهل تحقيق بود ـ تقدير و تجليل می‌كرد وچنين بزرگوارانه محقق‌پرور بود.
فراوان اتفاق افتاده بود كه نسخه‌ای ارزشمند و كم‌نظير و يا منحصر را به محققی می‌داد كه در پی تحقيق و تصحيح سِفری از اَسفار گرانبهای سلف صالح بود. وقتی می‌فهميد يكی از دوستان و ارادتمندانشان در حال تحقيق در موضوعی است يا تصحيح آثار بزرگی را در دست دارد، نكته‌های بديعی را كه در می‌يافت برايش نگهداری می‌كرد و در فرصت مناسب به ايشان می‌داد.
در يكی از ايام، چون دريافته بود كه در حال تحقيق در آثار سيد بهاءالدين محمد بن محمدباقر مختاری نائينی هستيم، فرمودند: «آقا! من مجموعه‌ای از چند اثر مختاری نائينی را كه نزدم بود برايتان آماده كرده‌ام؛ ببريد و استفاده كنيد و در صورتی كه نياز است از آن برای خود عكس تهيه كنيد. اثری نيز از ايشان چاپ شده است و در كتابخانه‌ام بوه، امّا هر چه جستجو كردم نيافتم تا خدمتتان تقديم كنم!». اين حالات و صدها مورد چون اين چيزی جز تجليل از علم و تحقيق و ترويج پژوهش نبود.
در نگارش دارای سبک ارزنده‌ای بودند كه جا دارد در مقالی به آن پرداخته شود. متون با صلابت و استواری از ايشان به جامعه علمی شيعه تقديم شده است. حضرت آيت الله روضاتی ـ رضوان خدا بر او باد ـ در استدلال‌های علمی، دقت‌های تحسين‌آميز و اعجاب‌آفرينی داشتند و در رجال، تبارشناسی تراجم و كتابشناسی، اطلاعات وسيع داشتند. و دقت‌ها و موشكافی‌های ايشان در اين عرصه، بزرگان را به خضوع و تسليم وا می‌داشت. از همين رو آثار ايشان در موضوع خود در زمره متون مرجع و اصلی رشته خود به حساب می‌آيد.
باری، آن بزرگوار را بر گردن مركز تحقيقات رايانه‌ای حوزه علميه اصفهان نيز منّتی عظيم بود كه هميشه مورد لطف ايشان بود و مساعدت آن فرزانه دوران گره‌گشا و اميدبخش بود. اين مركز مفتخر است كه چهار جلد از آثار ارزنده علامه سيد محمدعلی روضاتی را به چاپ رسانده است.
سرانجام آيت‌الله حاج سيد محمدعلی روضاتی در صبح روز پنج‌شنبه 29 تير 1391 شمسی، برابر با 29 شعبان 1433 قمری، جان به جان آفرين تسليم كرد و در تكيه صاحب روضات در تخته پولاد در كنار اجداد بزرگوارش در خاك آرميد.
اميد است كه سيره و روش و آثار و ميراث ماندگار آن فرهيخته سرلوحه كار وتلاش محققان علوم اسلامی گردد.
آنچه در دفتر نهم اين مجموعه ارائه گرديده، آثاری چند از دانشمندان و فرهيختگان مكتب اصفهان است كه در اين مقدمه به اختصار به معرفی آن می‌پردازيم:
***
رسالة المهدية
اثر كلامی محمدصادق مينا از علمای اصفهانی ساكن هند است كه در همان ديار زيسته، خوانده، نگاشته و بدرود حيات گفته است. از اين اثر يک نسخه شناسايی شده كه تصحيح حاضر نيز بر اساس آن صورت انجام پذيرفته است. در اين اثر مبحث امامت و اثبات خلافت بلافصل امام الموحدين علی عليه‌السلام با تفصيل بيشتری ارائه گرديده است كه فضای كلامی شيعی‌گری آن صريح‌تر و مشهود گرديده است. در تصحيح اين اثر از زحمت بی‌دريغ دوست فاضل و گرامی حجت‌الاسلام سيد محمود نريمانی بهره‌مند شده‌ام.
عدم انفعال ماء قليل
تنها اثر فقهی موجود از فقيه بزرگوار مرحوم آيت‌الله سيد ناصرالدين حجت نجف‌آبادی است. اين اثر ابعاد فقهی آيت‌الله حجت نجف‌آبادی را هويدا می‌كند و قبل از آن تصور نمی‌شد كه ايشان در مبانی فقهی نيز تا اين مقدار توان فقهی داشته‌اند. محقق در مقدّمه تحقيق خويش، التفاتی ويژه و ارزنده به مشرب فكری و زندگی مؤلّف رساله نموده است كه در خور توجه است. همت جناب حجت‌الاسلام مهدی باقری سيانی بر تحقيق و تصحيح اين اثر گمارده شد.
رسالة فی أحكام اليد
رساله احكام اليد كه با عنوان‌های ديگری از جمله: «باسط الأيدی بالبينات فی تساقط الأيدی و البينات»، «حجية اليد»، و «رسالة فی قاعدة اليد و كشفها عن الملک» نيز آمده، از آثار فقيه بارع و دقيق النظر سيد بهاءالدين محمد بن محمد باقر حسينی مختاری نائينی است. اين رساله مختصر پيرامون قاعده يد و احكام و فروعات مختلف آن است كه مؤلّف برخی ادلّه مسئله را بررسی، و ابعاد آن را كاويده است.
پيرامون قاعده يد رسائل مستقل متعددی تأليف گرديده است كه از جمله آنها می‌توان به «رسالةٌ فی قاعدة اليد»، سيد احمد بن محمد باقر بهبهانی و «رسالة فی اليد و كيفية ايجابها من الملک» از ميرزا محسن قره‌داغی تبريزی و «فائدة فی حجية اليد» شيخ حر عاملی، اشاره كرد.
رساله حاضر توسط دوست فاضل، حجة‌الاسلام سيد محمود نريمانی، تحقيق وتصحيح گرديده است.
رساله شرح مناجات خمس عشر
اين رساله شرح شش مناجات از مناجات‌های پانزده‌گانه عارفانه و دل‌انگيز خمس عشر است كه به امام زين‌العابدين منسوب است و به همت فقيه بارع آيت‌الله ملّا حبيب‌الله شريف كاشانی نگارش يافته است. مؤلّف اين اثر ظاهراً بنا داشته همه اين مناجات‌ها را شرح كند، امّا موفق به انجام آن نشده است. اين اثر توسط جناب حجت‌الاسلام قاسم تركی تحقيق گرديده است.
رساله تاريخ فلسفه غرب
اين اثر از مرحوم آقا ميرزا باقر امامی از حكمای مكتب فلسفی اصفهان، متوفای 1361 قمری است و به صورت اختصار پيرامون تاريخ فلاسفه غرب و اشاره‌ای كوتاه به عقايد و نظرات آنان است و از شخصيت‌های فلسفه غرب از قبل از ميلاد شروع كرده و تا دوره اسلامی را بررسی كرده است. در اين اثر فرقه‌ها و مكتب‌های فلسفی نيز مطرح شده و گزيده انديشه‌ها و نظرات آنان طرح و سپس به انديشه‌وران آن مكتب وفرقه نيز اشاره رفته است. اين رساله را آيت‌الله حاج آقا علاءالدين مدرس (1344 ـ 1413)، در ايامی كه به خدمت علّامه شيخ محمود مفيد (1297 ـ 1382 ق) تحصيل می‌كرده به دست آورده‌اند و اكنون به اهتمام جناب سيد محمدعلی مدرس مطلق، فرزند بزرگوار آيت الله حاج آقا علاءالدين مدرس و بر اساس نسخه دستخط مؤلّف، آماده وارائه گرديده است.
رساله اعجاز القرآن
اثر آيت‌الله سيد محمدحسن مجتهد اصفهانی (1207 ـ 1263) از بزرگان فقه واصول و جامع معقول و منقول وی دارای آثار زيادی است و اغلب آثار وی چاپ نشده است. اين رساله در پاسخ به سؤال ناصرالدين شاه قاجار در اعجاز قرآن بوده است كه از تعدادی از عالمان اصفهان پرسيده است. نويسنده همين مطالب را به اجمال در حضور شاه قاجار بيان كرده و ناصرالدين شاه با پسنديدن اين جواب، دستور به كتابت آن جواب داده است، اين رساله در نوع خود در عين اختصار، بديع و گرانبها است.
فهرستواره نسخ خطی كتابخانه شهرداری اصفهان
اين اثر فهرست اجمالی 213 نسخه خطی است كه در كتابخانه شهرداری اصفهان موجود است و تاكنون فهرستی برای آن تهيه نشده است. از اين رو اطلاع و آگاهی از آن برای احياء تراث ضرورت دارد. اين فهرستواره را جناب آقای دكتر مرتضی تيموری كه از سال 1337 تا 1377 رئيس كتابخانه‌های دانشگاه اصفهان بوده و اكنون مشاور امور كتابخانه و رئيس شورای تأمين منابع كتابخانه‌های شهرداری اصفهان است، تهيه كرده است، ايشان اطلاع مناسبی از نسخ خطی كتابخانه شهرداری اصفهان داشته است و مركز تحقيقات رايانه‌ای حوزه علميّه اصفهان با كسب اجازه از ايشان برای تكميل و تنظيم آن، اثر را به جناب حجت الاسلام نريمانی سپرد. ايشان نيز بر آن كاست و فزودهای فراوانی را اعمال كرده و در جهت رفع نقايص و افزودن برخی اطلاعات ضروری، زحمت زيادی را بر خود هموار كردند. اكنون اين اثر به پيشگاه اهل علم و تحقيق تقديم می‌شود و اميدواريم كار آماده‌سازی فهرست تفصيلی آن كتابخانه به انجام رسد و در اختيار محققان قرار گيرد. در اين جا از بذل محبت جناب ايشان سپاسگذاری می‌كنيم.
***
مركز تحقيقات رايانه‌ای حوزه علميّه اصفهان افتخار و اقتدار امروز خويش را رهين عنايت ويژه زعيم بزرگوار حوزه علميه اصفهان حضرت آيت الله العظمی مظاهری ـ دامت معاليه ـ می‌داند كه يقينآ نظر صائب وپر بركت ايشان پشتيبان معنوی و ارزشمندی برای مركز تحقيقات رايانه‌ای حوزه علميه اصفهان بوده و هست.
در مدت فعاليت اين مركز تحقيقات، دفتر معظم له همواره ارتقاء و كيفيت‌بخشی به آثار را وجهه همت خويش قرار داده و تأثير بسزايی در رشد و تعالی اين مجموعه داشته است.
همچنين از مديريت محترم مركز تحقيقات رايانه‌ای حوزه ، جناب حجة‌الاسلام حاج سيد احمد سجادی كه همواره دغدغه ادامه بهتر و مناسبتر دفتر احياء تراث اصفهان را داشته و آن را پيگيری كرده‌اند، صميمانه سپاس‌گزاری می‌كنم.
همچنين از سروران عزيز همكار در دفتر احياء تراث مركز تحقيقات رايانه‌ای حوزه علميّه اصفهان جناب حجة الاسلام حاج سيد محمود نريمانی كه همّت و دقت‌های علمی و فنی ايشان بسيار مؤثر و راه‌گشا بود و نيز جناب حاج شيخ مصطفی صادقی كه زحمت آماده‌سازی نهايی و چاپ رساله را پيگيری كرده‌اند و سركار خانم ليلا صدری و سركار خانم الهه پوری كه صبورانه حروف‌نگاری و صفحه‌آرايی اثر را در قسمت رايانه انجام داده‌اند سپاسگزارم.
اميدواريم الطاف و مراحم حضرت ولی الله الاعظم ـ عجل الله تعالی فرجه ـ همواره بر اين مجموعه مستدام بوده و حيات طيبه مجموعه به بركت عنايات خاص آن حضرت تضمين گردد.
آمين ـ و الحمد لله رب العالمين
دفتر احياء تراث
مركز تحقيقات رايانه‌ای حوزه علميه اصفهان
محمّدجواد نورمحمّدی
