- مقدمه
سپاس خداوند بی مثل و مثال را كه توفیق داد وصف نامش بر قلم‌ها و زبان‌ها جاری شود ویادش در خاطره‌ها رقم خورد؛ و درود بر پیامبر عظیم الشأن آفرینش، كه هستی را به معرفتی بزرگ از هستی‌بخش رهنمون كرد.
همواره در جوامع بشری عده‌ای پاك باخته، حیات خویش را وقف معماری و مهندسی دینی و فرهنگی جامعه و خلق قامتی بدیع از كرامت انسان كرده‌اند. این فرزندان پاك ـ كه آبروی زمین‌اند و ستارگان نورانی برای اهل آسمان ـ چراغ هدایت انسانها و معلمان نهاد بشریت بوده‌اند؛ اینان مهتران مردمند و بیشترین حق را بر انسانها دارند و هر اندیشۀ نابی كه در هستی زاده شود، نقشِ پاكِ مُهر و مِهر آن بزرگان، در آن مشهود است.
در این میان مردانی در بلندای معرفت و كمال، به سرو، و در صلابت، كالجبل الراسخ، از قبیلۀ پیروان راستین اهل‌بیت علیهم‌السّلام و بر سنّت حقیقی رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله ـ تشیع ـ بر بیعت خویش و هم‌كیشان خود در غدیر ماندند و فریاد اطاعت سر دادند؛ و با سلاح قلم و مركّبی از جانمایه خویش، میراثی جاودان باقی گذاشتند؛ و تندیس معرفت وكمال شیعی را بر تارك هستی برافراشتند.
این «بیدارگران اقالیم قبله» ]نام كتاب استاد فرزانه محمدرضا حكیمی است.[ و بزرگان قبیله معرفت، از برگ برگ‌ها دفَّتین معرفت ساختند؛ و از دهلیزها و سرداب‌ها، خلوتگه فكر و ذكر و اندیشه؛ و در پرتو نور ناپایدار چراغ‌ها، دَرهای علم و دانایی و معرفت! گشودند و دُرها سفتند و گوهرهای ناب آسمانی به زمینیان هدیت كردند و امروز ما بر سفرۀ پرنعمت آنان نشسته‌ایم و اندیشه‌های نورانی آنان را می‌كاویم و راه امروز و آینده را به بركت «تجارب السلف» هموار می‌یابیم.
مركّب قلم این اربابان معرفت، بر خون شهید فزون است ] بنگرید: امالی شیخ طوسی، ص 521، المجلس الثامن عشر، حدیث 56، «قال رسول‌اللّه صلّی اللّه‌علیه‌وآله: إذا كان یوم القیامة وزن مداد العلماء بدماء الشهداء، فیرجح مداد العلماء علی دماء الشهداء».[ و برگ برگ نوشتارشان بر اساس حدیث مأثور، حجابی ضخیم و نگهدارنده در برابر آتش دوزخ. ]بنگرید: امالی شیخ صدوق، ص 91، المجلس العاشر، حدیث :4 «المؤمن إذا مات و ترکورقة واحدة علیها علم، تكون تلک الورقة یوم القیامة سترا فیما بینه و بین النار».[
ثمرۀ این تلاش مبارك در قرن‌های متمادی دوره اسلامی، كتابت هزاران رساله و اثر علمی ارزنده در علوم مختلف اسلامی، تجربی، هنری، و فنی و… است.
در این دوران، هر آن كس كه شوق دانش‌آموزی در دل داشت به جرگۀ طالبان علوم اسلامی در مدارس علوم دینی می‌پیوست و غیر از این مدارس، لجنۀ علمی دیگری وجود نداشت و آنچه امروز در سبك و سیاق و شكل «آموزش و پرورش» و «آموزش عالی» در جامعه ما وجود دارد، ساخته دست دیگران است و با پیشینه‌ای اندك!؛ وابتدای آن در كشور ما دارالفنون است. هرچند این نظم كنونی نیز وامدار بزرگ مردانی از مدرسه علمی اسلامی ـ حوزۀ علمیه ـ است كه سهمی عظیم در پی‌ریزی و عظمت بخشی محتوایی مدارس داشته‌اند. در كشورهای دیگر اسلامی نیز با تفاوت زمانی اندك، اوضاع بر همین نسق بوده است.
و این چنین بر درخت تنومند علم، هر شاخ و برگی رویید و گلی شِكفُت از تربیت یافتگان مدرسۀ علوم اسلامی بود و در فروع علوم مختلف از تفسیر كتاب اللّه و شرح و ترجمه كلمات خاندان رسالت علیهم‌السّلام گرفته تا لمعات فقه و فقاهت و اسفارِ فلسفه وشوارقِ كلام و مقابیسِ رجال از شاگردان این مكتبِ تحصیلی‌اند.
علاوه بر این از درایة الحدیث و علوم ادبی و بلاغی و لغت تا طب ـ با همه گستردگی‌اش ـ و هیئت و ریاضیات وتاریخ و جغرافی و ادیان و مكاتب ـ كه همان ملل و نحل است ـ و علوم تجربی چون فیزیك و هندسه ـ جَرّ الأَثقال آن روزگار ـ وعلم شیمی كه یادآور آثار با عظمت خواجه طوسی است، همه از این آبشخور، اشراب گردیده، و در این مدرسه و به دست تربیت یافتگان آن به ظهور رسیده‌اند.
آری! این است آن پیشینه پرافتخاری كه با انگشتانه‌ای از قلم، وصف آن به تمام وكمال نتوان نوشت.
دین‌ستیزان و از ما كمترانِ غریبه و خودی‌های خود فروخته مزدور، تلاش كردند این پیشینه را نابود و یا به سرقت برند! و وقتی تیغ تقدیر، دستشان را كوتاه كرد، سعی كردند انكار كنند و اندك شمارند.
راز پاسداشت امروز ما از این میراث كهن و احیای علمی آن ـ كه حوزه فعالیت مجموعه سِفرِ قَیم میراث حوزه علمیه اصفهان و آثاری از این دست است ـ در این نكته نهفته است كه تصحیح و تحقیق و در منظر و مرآی جامعه نهادن این میراث گرانبار، روح امید و تلاش و افتخار و سربلندی را در یك ملت زنده نگه می‌دارد و آن را هر روز بالنده‌تر و با شكوه‌تر می‌كند.
شاید برخی از این آثار، امروز دیگر در شما آثار علمی روز به حساب نیاید و متعلّق به تاریخ علم باشد، یعنی آنچه در آن نهفته است دیگر به كار امروز نیاید، هرچند در زمان خود اثری بدیع بوده است امّا تصحیح و تحقیق و ارائه همان نیز می‌تواند سیر تطوّر فكری و علمی و تحوّلات اعتقادی و اجتماعی یك جامعه را نمایان كند.
این دست‌نوشته‌ها دربردارنده گسترۀ اطلاعات آن روزگار در علوم مختلف است كه ضرورت احیای آن را مبرهن می‌كند. از رسم‌الخط و اطلاعات نگارش هر عصر تا آداب و رسوم و افق فكر و اندیشه و فرهنگ و تمدن اقوام و ملل گرفته تا نهاد و آرام یا ناآرام زمانه و سیرت و سریرت و سرشت انسانهای قرون و اعصار، همه در آن تجلّی یافته است. امید كه بتوانیم این مسیر را با درایت به پیش بریم.
توفیق الهی همراه شد و تاكنون هفت دفتر از مجموعه وزین میراث حوزه علمیه اصفهان به اهل ادب و معرفت تقدیم گردید و هم‌اكنون به خواست خداوند متعال دفتر هشتم از میراث گرانبار عالمان و فرزانگان حوزۀ پرافتخار اصفهان در برابر دیدگان با بصیرت اهل علم و ادب و معرفت قرار دارد.
طرح احیاء آثار گذشتگان مكتب اصفهان در سال 1383 ش در مركز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان مطرح گردید و پس از آن این مجموعه وزین با همت جمعی از محققین احیاء تراث و علاقمندان به میراث جاودانه عالمان اصفهان، مسیر خود را طی كرده و هشت دفتر از آن پا به عرصه وجود نهاده است.
در طی این مدت، 50 رسالۀ كوتاه و بلند در این مجموعه احیاء و منتشر شده است.
مدرسۀ علمی و معرفتی اصفهان بسان آسمان پر ستاره‌ای است كه سالیان دراز می‌توان در آن به نظاره نشست و از آن ستاره علم و معرفت و كمال چید. آثار با عظمت ومتنوع این حوزۀ فخیم آن چنان فراوان است كه به حق می‌توان از آن دهها دفتر از این دست فراهم آورد و پایه‌های فكری جامعۀ امروز را با آن استحكام بخشید. امید این میل باطنی به بار نشیند. آمین
* * *
مركز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیۀ اصفهان افتخار و اقتدار امروز خویش را رهین عنایت ویژه زعیم بزرگوار حوزه علمیه اصفهان حضرت آیة اللّه العظمی مظاهری ـ دامت معالیه ـ می‌داند كه یقیناً نظر صائب و پر بركت ایشان پشتیبان معنوی و ارزشمندی برای مركز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان بوده و هست.
در مدت فعالیت این مركز تحقیقاتی دفتر معظم له همواره ارتقاء و كیفیت‌بخشی به آثار را وجهه همت خویش قرار داده و تأثیر بسزایی در رشد و تعالی این مجموعه داشته است.
همچنین از مدیریت محترم مركز تحقیقات رایانه‌ای حوزه، جناب حجة‌الاسلام حاج سید احمد سجادی كه همواره دغدغه ادامۀ بهتر و مناسبتر دفتر احیاء تراث اصفهان را داشته و آن را پیگیری كرده‌اند، صمیمانه سپاس‌گزاری می‌كنم.
امیدواریم الطاف و مراحم حضرت ولی اللّه الاعظم ـ عجل اللّه تعالی فرجه ـ همواره بر این مجموعه مستدام بوده و حیات طیبه مجموعه به بركت عنایات خاص آن حضرت تضمین گردد.
در اینجا به معرفی اجمالی رساله‌های این دفتر می‌پردازیم.
1ـ تعلیقات زبدة‌البیان
توجه به آیات الاحكام و آیاتی كه مبنای استنباط حكم شرعی می‌گردد، از دیرباز در میان مسلمانان متداول بوده است و به فرموده آقا بزرگ تهرانی اولین اثر در این زمینه «آیات الاحكام» یا «كتاب احكام القرآن» ابی نصر محمد بن سائب بن بشر كلبی متوفای 146 قمری از اصحاب صادقین علیهماالسّلام است.
در دورۀ اسلامی نیز آثار متعددی در زمینۀ آیات الاحكام به وسیله دانشمندان اسلامی به نگارش درآمده كه در الذریعۀ آقا بزرگ تهرانی و دیگر كتابشناسی‌ها به وفور موجود و مذكور است.
یكی از این آثار كه در تألیف‌های شیعی جایگاه ویژه‌ای به خود اختصاص داده زبدة‌البیان مقدس اردبیلی است، این اثر دارای شروح و تعلیقات و ترجمه‌های فراوانی است ] الذریعه، آقا بزرگ تهرانی، ج 6، ص 9.[. از جمله این آثار استوار و ماندگار پیرامونی زبدة‌البیان تعلیقات فاضل سراب است كه: اكنون این اثر با اسلوب جدید با تحقیق حجة‌الاسلام مهدی باقری است كه به قرآن پژوهان و فقه پژوهان تقدیم می‌گردد.
2ـ هدایة الضبط فی علم الخط
اصول خط و آرایه‌های نگارشی آن، با تأكید بر رسم‌الخط قرآن در طول حیات شكوهمند دوران اسلامی همواره مورد تأكید و اهتمام مسلمانان بوده است. و در این باب آثار جاودانه‌ای به قلم مبارك دانشمندان اسلامی به رشته تحریر درآمده است یكی از این رساله‌های بدیع و گرانبها رساله «هدایة الضبط» فقیه بزرگ آیت اللّه ملا حبیب اللّه كاشانی است. كه به بررسی ابعاد مختلف این موضوع پرداخته و با قلمی روان زوایای این موضوع قرآنی و ادبی را كاویده است.
از این فقیه ژرف‌اندیش و محیط بر علوم گوناگون در میراث جلد ششم «نخبة التبیان» به چاپ رسیده است و در دفتر پنجم همین مجموعه كتابشناسی آثار آن بزرگ به همت دوست عزیز جناب آقای غلامی جلیسه فراهم آمده است.
این رساله توسط عماد جبار كاظم تحقیق و تصحیح گردیده است.
3ـ رساله طاهریه
اثری است از عبدالرحیم بن كرم‌علی پاچناری اصفهانی از عالمان سده سیزدهم در طهارت خون معصومین علیهم‌السّلام است.
محقق اثر، فاضل ارجمند جناب آقای جویا جهانبخش در مقدمه‌ای محققانه سابقه وثمرات موضوع را كاویده و موافقان و مخالفان این نظر را به اجمال مطرح كرده ودورنما و درون نمایه‌ای اجمالی ومناسب از بحث ارائه كرده است.
این اثر بر اساس تنها دستنوشت موجود از آن كه در كتابخانه مدرسه صدر بازار اصفهان بوده ـ و به نظر مؤلف رسیده و تصحیح شده ـ، به وسیله محقق آن تصحیح وتحقیق گردیده است.
4ـ الانوار اللامعة لزوّار الجامعة
این اثر شرحی است گرانبها از عالم بزرگوار بهاءالدین محمد بن محمد باقر حسینی نائینی مشهور به مختاری نائینی بر زیارت جامعۀ كبیره كه با كمال تأسف تا فراز «المكرّمون» رسیده و مؤلّف از ادامه آن باز مانده است.
جامعه‌پژوهی و تلاش برای احیاء تراث پیرامون زیارت جامعه با توجه به عمق وژرفای بی مثال زیارت جامعه و بلندای با عظمت معارف توحیدی آن و ترسیمی دقیق و صحیح از شخصیت ملكوتی امام معصوم علیه‌السّلام از ضرورت‌های امروز است. امروز جوانان و فرخیختگان زیادی به دنبال مطالب اصیل و ناب از معارف اهل‌بیت علیهم‌السّلام هستند و این میراث عظیم و گرانبار می‌تواند روح تشنه معارف‌طلبان را سیراب كند.
این شرح كه دارای دو تحریر بوده است و تحریر دوم آن به اتحاف جناب حجة‌الاسلام شیخ محمد بركت به دستمان رسید از شروح ارزشمند جامعه كبیره می‌باشد و با احاطه و تضلّعی كه از مختاری نائینی سراغ داریم و در آثارش هویدا است قدر و قیمت اثر بیشتر می‌شود. الانوار اللامعة بر اساس دو نسخه كه یكی تحریر اوّل ومحفوظ در كتابخانه آیت‌اللّه العظمی گلپایگانی است و تحریر دوم كه در كتابخانه آستان قدس نگهداری می‌شود، تصحیح و تحقیق گردیده است.
در پایان این مقدمه، چند نكته ضروری شایسته ذكر است:
1ـ سعی دست‌اندركاران دفتر احیاء تراث مركز تحقیقات رایانه‌ای حوزۀ علمیۀ اصفهان بر این بوده است كه دفترهای پی در پی میراث حوزه اصفهان هر روز بهتر واستوارتر گردد. این مهم به مدد الهی و سبب نقد ناصحانه و تذكار مشفقانه سروران عزیز به اجابت خواهد رسید. از نقد و پیشنهاد همه عزیزان پیشاپیش سپاسگزاریم.
2ـ نظرات محققان آثار در مقدمۀ رساله‌ها و تصحیح‌ها الزاماً نظر مركز نیست و چه بسا نظری در رساله‌ای یا در تصحیح‌های محققان گرامی آمده كه توافقی بر آن نداشته‌ایم و بر نظر محقق احترام گزارده‌ایم.
3ـ از رساله‌های تراثی تحقیق شده عالمان مكتب اصفهان كه با ضوابط دفتر احیاء تراث هماهنگ باشد برای چاپ در میراث حوزه علمیه اصفهان استقبال می‌كنیم.
4ـ از همه كسانی كه در به ثمر رسیدن این اثر سهیم بوده‌اند صمیمانه سپاسگزاریم. از محققان گرامی رساله‌ها و نیز سروران عزیز دفتر احیاء تراث حجة‌الاسلام سید محمود نریمانی، حجة‌الاسلام محمد بیدقی و حجة‌الاسلام مصطفی صادقی تشكر كرده برای همه آن عزیزان از درگاه احدیت توفیق و سربلندی و سرانجامی نیكو آرزومندیم. همچنین از سركار خانم لیلا صدری و سركار خانم الهه پوری كه زحمت حروف‌نگاری و صفحه‌آرایی اثر را به عهده گرفتند تشكر و آرزوی موفقیت و عزّت دوسرای را بر ایشان خواستاریم.
آمین ـ والحمد لله رب العالمین
دفتر احیاء تراث
مركز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان
تاسوعای حسینی 1432 ـ محمّدجواد نورمحمّدی
