- مقدّمه
پژوهش نشانه حيات جامعه است، يك جامعه زنده، يك جامعه پژوهشگر و پر تحقيق است. قرآن كريم، تحقيق، تفكر و پژوهش در حقيقت‌های آفاقی و انفسی را يكی از راههای هدايت و دستيابی به حيات طيّبه انسانيت دانسته است. راز هشدارها ونداهای آسمانی «أفَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ اُمّ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها» ]سوره مباركه محمّد، آيه 24.[، «لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُون» ]سوره مباركه بقره، آيه 73 و 242؛ سوره مباركه يوسف، آيه 2؛ سوره مباركه نور، آيه 61؛سوره مباركه زخرف، آيه 3.[ و«لَعَلَّكُم يَتَفَكَّرُون» ]سوره مباركه بقره، آيه 219 و 266.[ در همين نكته لطيف نهفته است.
يكی از مهمترين راههای شناخت هر فرهنگ و تمدّنی پيشينه ثروت و اندوخته علمی آن تمدن است. رساله‌ها و پژوهه‌های متنوّعی كه بزرگان و عالمان يك ملّت در علوم مختلف خلق می‌كنند، نشان حيات علمی و روح تكاپوگر فرهيختگان و فرزانگان آن تمدّن است. عظمت و اقتدار تحسين‌برانگيز تمدّن كهن اسلامی رهين همين حيات بالنده و پرخروش انديشمندان مسلمان در طول قرن‌ها است.
فرصت و فراغتی كه شيعه در قرن حاضر به دست آورده، پس از ساليان پی در پی وخون دل خوردن‌ها و تحمل مشقّت‌ها و رنج‌ها به دست آمده است و نبايد به آسانی از آن روی برگرداند بلكه بايد از لحظه لحظه آن بهترين استفاده كرد.
اكنون به همت و تلاش علاقمندان به تراث و گنجينه فرهنگی اسلامی فهرست بسياری از نسخه‌های اسلامی و چاپ شده است و بحمد الهی زمينه پژوهش‌های تراثی فراهم شده است و بر جامعه علمی ما و به خصوص حوزه‌های علميّه واجب است كه تراث علمی خويش را با بهترين كيفيّت ارائه كنند.
در انديشه بزرگان حوزه و زعمای شيعه نيز توجه به اين گنجينه پر افتخار تأكيد شده است. از جمله مقام معظم رهبری در اين باره می‌فرمايند: بسياری از كتابهای دوران اسلامی هنوز در جامعه ما شناخته شده نيست. بسياری از كتابها مطرود شده است وروی آن، كار علمی و كار فرهنگی و كار تحقيقی انجام نمی‌گيرد. بسياری از كتابها نسخش در اختيار خود ما نيست و در موزه‌ها يا در دست افرادی است كه حتی كتاب‌شناس هم نيستند. آنچه كه در ميان خود ما هم هست. مورد بی‌اعتنايی است. يكی از ره‌آوردهای انقلاب اسلامی اين است كه ما اين بی‌اعتنايی را پايان بدهيم. به اين جذب فرهنگ بيگانه شدن ـ كه حقيقتاً يك توفيق بزرگ برای فرهنگهای بيگانه در كشورهای جهان سوم بود ـ مُهر پايان بزنيم. ]سخنرانی در مراسم افتتاحيه اولين نمايشگاه بين‌المللی كتاب تهران در تاريخ14/8/1366.[
در جايی ديگر می‌فرمايند: من از كتابخانه آستان قدس رضوی مشهد خواستم كه فهرست كتب فقهی چاپ نشده‌شان را برای من بفرستند؛ حدود سيصد و خرده‌يی عنوان كتاب برای من فرستادند. آدم بعضی از اين كتابها را می‌بيند، ولی نمی‌شناسد؛ اما پيداست كه كتاب مهمی بايد باشد. فرض كنيد ملای معروفی مثل شيخ جعفر كاشف‌الغطاء ]بيانات در ديدار با برگزيدگان مراسم انتخاب كتاب سال 9/3/1363.[، مثلاً درباره مسأله‌ای تحقيق كرده؛ اين قاعدتاً پُر مطلب است. در ميان آن كتابها، هم از قدما و هم از متأخرين كتاب ديده می‌شود. كتابهايی هست كه كسی آنها را نمی‌شناسد و از آنها خبر ندارد؛ اما همين‌طور آن جا مانده است. ما بايد اينها را در بياوريم و رويشان كار كنيم. يا كتابهای رايجی كه در اختيار ماست ـ اينهايی كه حتّی چاپ شده و بد چاپ شده ـ به همين شكل بايد تجديد نظری نسبت به آنها صورت گيرد. ]بيانات در ديدار با اعضای شورای عالی مجمع جهانی اهل‌بيت علیهم‌السلام در تاريخ4/7/1370.[
امروز هنوز هزاران رساله و كتاب ارزشمند از دانشمندان شيعه باقی مانده است كه به شكل مناسب تحقيق و چاپ نشده است؛ رساله‌هايی كه به حقيقت جزء افتخارات عالم علم و بسيار ارزشمند و مورد نياز است اما در غربت كتابخانه‌ها همچنان باقی مانده است.
حوزه علميه اصفهان يكی از حوزه‌های مقتدری است كه استعدادها و زمينه‌های مناسبی برای رشد دارد. رسالت امروز متوليان حوزه رشد و شكوفايی وايجاد زمينه‌های بروز اين توانمنديها است. اصفهان در دوره صفويه يكی از بزرگترين مراكز ثروت علمی اسلام بوده است و اين گنجينه بی‌بديل و ذخيره لايزال از آثار وميراث مكتوب دانشمندان شيعه امروز در اختيار ماست و با كمال تأسف بسياری از اين آثار تاكنون تحقيقی شايسته نشده و ارائه نگرديده است.
اكنون تصحيح و تحقيق رسالههای عالمان اصفهان در دستور كار مركز تحقيقات رايانهای حوزه علميه اصفهان قرار دارد و ما اميدواريم بزودی در مقدّمه يكی از دفترهای ميراث حوزه علميّه اصفهان به بررسی آثار دانشمندان اصفهان و وابستگان مكتب اصفهان از نظر ارزش علمی آن و نيز تنوّع آن بپردازيم. پس از آن به بررسی حجم آثار تصحيح و تحقيق شده بزرگان علمی حوزه اصفهان بپردازيم. و علاوه بر آن به بررسی وتعيين آثار تحقيق و تصحيح نشده فرزانگان مكتب اصفهان بپردازيم و نيز سهم عالمان و محققين حوزه اصفهان را در احيای تراث علمی عالمان مكتب اصفهان روشن كنيم. اين تحقيق می‌تواند راهكارهای رشد احياء تراث و شيوه‌های گسترش تصحيح وتحقيق نسخ خطی دانشمندان اصفهان را بر ما معلوم كند. اميدواريم بتوانيم نظرات مكتوب سروران عزيز و محققين ارجمند را در مقدّمه‌ای در يك ميزگرد مجازی بياوريم و به بررسی «بايسته‌ها و موانع تحقيق و پژوهش در عرصه تراث علمی دانشمندان در حوزه علميه اصفهان» بپردازيم.
آنچه در اين دفتر ارائه شده است مجموعه هفت رساله گرانبار و پرگهر است كه به خامه پاك و نورانی تنی چند از عالمان فرزانه شيعه به نگارش درآمده و به همت محققين مركز تحقيقات رايانهای تصحيح و تحقيق گرديده است.
رساله اول اين دفتر منشآت و مكاتبات فقيه ارجمند و فرزانه آقا حسين خوانساری است كه به همت محقّق پرتلاش جناب آقای علیاكبر زمانینژاد تحقيق و تصحيح گرديده است. جناب محقّق در مقدمهای پرمطلب به بررسی منشآت و مكاتبات پرداخته و با بررسی گزارشهای كوتاهی كه از اين مجموعه گرانبها در كتب تراجم وكتابشناسی‌ها آمده ضرورت پرداختن به اين تحقيق را مطرح ساخته است و نسخه‌های همه مكاتبات و منشآت را معرفی كرده است. به خواست پروردگار مجموعه رسالههای چاپ نشده فقيه بزرگوار آيت الله آقا حسين خوانساری نيز در دفترهای بعدی ميراث حوزه علميّه اصفهان خواهد آمد.
احكام المياه دومين رساله اين مجموعه است كه تقريرات درس فقيه بزرگ و علّامه سترگ شيخ محمّدرضا نجفی اصفهانی است كه به تقرير روان و استوار آيتالله حاج سيد احمد حسينی زنجانی قدّس‌سرّه انجام پذيرفته است. محقق گرامی جناب حاج شيخ مهدی باقری اثر حاضر را كه در احكام آبها و به خصوص آب كر میباشد بر اساس تنها نسخه بوجود به خط مقرر بزرگوار آن تحقيق و تصحيح نموده است.
اللؤلؤ المكنون فی وقت فضيلة الظهرين اثر علّامه فقيه ميرزا محمّد شهدادی مصاحبی نائينی است كه سوّمين رساله اين دفتر است كه بر اساس نسخه‌ای كه ظاهراً توسط مرحوم آيتالله احمد صفائی خوانساری به سال 1348 ق كتابت شده، تصحيح وتحقيق گرديده است، محقّق گرامی جناب حاج شيخ مهدی باقری با سعی مشكور خويش به تصحيح آن پرداخته و بحمدالله والمنه به شايستگی از عهده اين كار برآمده‌اند. و چهارمين رساله اين دفتر گرانبار ديوان قدريّه میباشد كه به خامه حكيم متألّه و فقيه وارسته آيتالله سيّد ناصرالدين حجّت نجفآبادی رنگ حيات گرفته است. زيبايی اين رساله گرامی آن است كه درباره شبهای قدر و همه نيز در شبهای قدر سروده شده است اين رساله در ضمن مجموعهای از اشعار مؤلّف بيش نيم قرن پيش به شكل نامناسب و مغلوطی در اصفهان چاپ شده است و از آنجا كه احياء تراث علمی آن بزرگوار دستخوش حوادث گرديده و همين باعث مجهول ماندن قدر و منزلت آن بزرگوار شده است به تصحيح و توضيح آن پرداختهايم.
حجيّت اخبار و اجماع اثر عالم و فقيه سترگ محمّد بن عبدالفتاح مشهور به فاضل سراب رساله ديگر اين مجموعه است میباشد كه بر اساس دو نسخه كه يكی در كتابخانه ملی و كتابت آن به سال 1121 ق سه سال قبل از فوت مؤلّف و ديگری در كتابخانه مدرسه آيت الله خويی در مشهد مقدّس موجود بوده، توسط محقّق گرامی جناب آقای مهدی رضوی تحقيق و تصحيح گرديده است.
اجازات خاندان روضاتيان؛ مجموعه اجازات حاضر دوّمين مجموعه از اجازات خاندان روضاتيان است كه قسمت اوّل آن در دفتر دوّم ميراث حوزه علميه اصفهان به چاپ رسيده است. اين اجازات در بردارنده هفت اجازه و يك عريضه در تأييد اجتهاد ملّا محمّد است كه به همت محقّق فاضل جناب سيّد جعفر حسينی اشكوری تصحيح گرديده است. محقّق گرامی اين اجازات در مقدمهای نيكو ضرورت احياء اجازات وتصحيح آنها و ثمرات مترتب بر آن را خاطرنشان كرده است.
از همه همكاران و سروران ارجمندی كه در اين مجموعه ما را ياری دادند سپاسگذارم. به خصوص از محققين گرامی كه با دقت و حوصله به اين كار علمی همت گماردند، همچنين از دفتر آيتالله العظمی مظاهری ـ دام ظله العالی ـ و سرور مكرّم حضرت حجةالاسلام والمسلمين حاج سيّد احمد سجادی مسئول مركز تحقيقات رايانهای حوزه علميّه اصفهان سپاس و تقدير خود را ابراز میداريم.
از جناب آقای عباسعلی داوری مسئول محترم ناظر كيفی و فنی چاپ، از جناب حاج شيخ قاسم تركی و حجةالاسلام سيّد علی اكبر حسينی كه در تطبيق نهايی و بخشی از فهارس فنی مساعدت فرمودند سپاسگذاری مینمايم. از سركار خانم صدری حروفنگار و صفحهآرای اثر كه با متانت و حوصله امور رايانه دفتر چهارم ميراث حوزه علميّه اصفهان را عهدهدار بودند نيز تقدير و تشكر مینمايم. اميدوارم كه حضرت ولی عصر ارواح من سواه فداه اين تلاش اندك را از ما به احسن وجه بپذيرد.
و آخر دعوانا ان الحمد لله رب العالمين
محمّدجواد نورمحمّدی ـ 20 جمادی الثانية 1428
