- مدارس اصفهان
تأليف: ناشناخته
تحقيق و تصحيح: مجيد غلامی جليسه
پيش درآمد
شناسايی مدارس علميه و آشنايی با تاريخ علمی و مذهبی آنها، از جمله مباحث مهمی است كه از ديرباز مورد توجه تاريخ نگاران بوده و هست. صرف نظر از وجوه فراوان تاريخی آن، ثمره اخلاقی و تشويقی معرفی مدارس علميه نيز قابل توجه است، چرا كه بنای مدارس در بسياری از موارد به جهت علاقه، اشتياق و نذر بزرگان و متموّلان به ترويج علم و دانش بوده است. و همچنين اطلاع از بزرگان و انديشمندانی كه در اين مدارس تدريس و تحصيل می‌كرده‌اند، نحوه تحصيل، كتب مورد مطالعه ومتداول در آن روزگار، سبک و سياق زندگی در اين مدارس، مرارت‌ها و مشقّتهای حاصل از كمبود امكانات و بسياری از آگاهی‌های ديگر، توانی و انگيزه‌ای دو چندان به طالبان علوم اسلامی كه در اين مدارس به تحصيل مشغولند، می‌بخشد.
هر چند تاريخ‌نويسی مدارس علميه ايران شكلی جدّی به خود نگرفته، اما همواره دغدغه بسياری از محققين بوده و هست، كه هر يک از وجوه مختلفی چون معماری، هنری، ادبی، علمی، سياسی و ديدگاه تراجمی، به نگارش تاريخ اين مدارس اقدام می‌نمودند. اما به نظر می‌رسد كه بايد نهضتی جدّی در راستای نگارش تاريخ حوزه‌های علميه شيعه ايجاد كرد، تا هر چه زودتر با ثبت مستندات موجود از اين مدارس وگزارش اطلاعات مختلف گامی به جلو در راستای معرفی فرهنگ و تمدّن اسلامی وشيعی ايران برداشته شود.
آثار فراوانی در گزارش مدارس كشورهای اسلامی به چاپ رسيده است كه در ذيل گزارشی از آن تعداد كه بنده اطلاع بر آن پيدا كرده‌ام آمده است:
Ë مدارس العراق قبل الاسلام، رفائيل ابواسحق، بغداد، مطبعة شفيق، 1955م.
Ë مدارس بغداد فی العصر العباسی، عماد عبدالسلام رؤوف، مطبعة دارالبصری، 1966 م.
Ë مدارس واسط، ناجی معروف، بغداد، مطبعة الارشاد، 1966م.
Ë مدارس قبل النظاميه، ناجی معروف، عراق، مطبعة المجمع العلمی العراقی، 1973م.
Ë علماء النظاميات و مدارس المشرق الاسلامی، ناجی معروف، بغداد، مطبعة الارشاد، 1973 م.
Ë المدارس فی بيت‌المقدس، عبدالجليل حسن عبدالمهدی، بيروت، مطبعة الاقصی، 1981م.
Ë المدارس الاسلاميه فی اليمن، قاضی اسماعيل بن علی الاكوع، بيروت، موسسة الرساله، 1986 م.
Ë المدارس الشرابيه ببغداد و واسط و مكّه، ناجی معروف، بغداد، مطبعة الارشاد.
Ë آموزش و دانش در ايران، صفا، ذبيح‌الله، 1363 ش.
Ë مدارس نظاميه و تأثيرات علمی و اجتماعی آن، كسائی، نورالله، تهران، امير كبير، 1363ش.
Ë تاريخ مدارس ايران از عهد باستان تا تأسيس دارالفنون، سلطان زاده، حسين، تهران، آگاه، 1364 ش.
Ë زمينه تاريخ آموزش و پرورش ايران و اسلام، ضميری، محمد علی.
Ë تايخ مدارس نوين در ايران، فخرالدين رشيديه، هيرمند، 1370 ش.
Ë مدرسه دارالفنون، اقبال يغمايی، تهران، سروا، 1376 ش.
Ë مدارس جديد در دوره قاجاريه بانيان و پيشروان، اقبال قاسمی پويا، هامش بناءپور و رضا پور جوادی، تهران، نشر دانشگاهی، 1377 ش.
Ë تاريخ تحول آموزش و پرورش فارسی از دارالفنون تا مشروطه ـ از مشروطه تا انقلاب، عطارد، جواد، 1378 ش.
Ë تحولات فرهنگی ايران در دوره قاجاريه و مدرسه دارالفنون، هاشميان، احمد، تهران، موسسه جغرافيايی و كارتوگرافی سحاب، 1379 ش.
Ë مدرسه فيضيه به روايت اسناد ساواک، تهران، مركز بررسی اسناد تاريخی، 1380ش.
Ë سير تحول آموزش و پرورش در فارس، عطارد، جواد، 1380 ش.
Ë آشنايی با حوزه‌های علميه شيعه در طول تاريخ، موحّد ابطحی، حجّت.
Ë كارنامه فرهنگی فرنگی در ايران، ناطق، هماز، 1380 ش.
Ë تاريخ مدارس خارجی در ايران، پرويز صلاحی، مهری بسناس، آوای نور، 1382 ش.
Ë تاريخچه آموزش و پرورش نوين خراسان از آغاز تا انقلاب اسلامی، يوسف متولی حقيقی، مرنديز، مشهد، 1384 ش.
Ë تاريخ مدارس در كاشان، عباس شكاری، ماهنامه كاشان شناخت، سال اول، شماره دوم، پائيز و زمستان 1384 ش، صص 149ـ163.
Ë اصفهان مدارس نوين و مفاخر آن، معتمدی، اسفنديار، 1386 ش.
Ë مدارس اصفهان (دارالعلم شرق)، مهدوی، مصلح‌الدين، 1386 ش.
مدارس اصفهان
اولين مكانی كه در اصفهان از آن به عنوان مدرسه استفاده می‌گرديده، مسجد جامع اصفهان بوده است، چرا كه پيش از پيدايش مدارس، مساجد محل تجمّع مردم و تبليغ اسلام بوده‌اند.
قديمی‌ترين مكان تدريس كه شايد بتوان عنوان مدرسه به معنای واقعی را بر روی آن گذاشت، مَدرس ابن سينا است كه هنوز آثاری از آن در محلّه دردشت اصفهان باقی است اين مدرسه از جمله مدارس قديمه اصفهان می‌باشد كه ابن سينا در آن به جهت سمت وزارت علاءالدوله كاكويه در اصفهان، هم به تدريس و هم به وزارت مشغول بوده است.
قديمی‌ترين مدرسه‌ای كه در اصفهان از آن ياد شده است مدرسه خواجه نظام‌الملک سلجوقی با نام «نظاميه» در محله دردشت ـ طوقچی كنونی ـ اصفهان بنا گرديده بود. مدارس نظاميه از جمله مدارس معروف عصر سلجوقی و پايگاه علمی بزرگ دوران خود بوده است. نظاميه اصفهان به جهت مُدرّس معروفش ـ صدرالدّين خجندی ـ به نام صدريّه شهرت يافت.
تأليفات پيرامون مدارس اصفهان
پيرامون مدارس اصفهان گزارش‌های ضمنی متعددی در كتب مختلف آمده است اما در خصوص مدارس تنها میتوان به اثر حاضر «كتابچه مدارس اصفهان» به عنوان قديمی‌ترين اثر مكتوب و همچنين كتاب «اصفهان دارالعلم شرق» مرحوم مهدوی به عنوان جديدترين و البته دومين اثر مستقل پيرامون مدارس علميه اصفهان اشاره نمود.
از جمله گزارش‌هايی كه در خصوص مدارس علميه اصفهان به صورت ضمنی در برخی كتب آمده، میتوان به موارد زير اشاره نمود.
شاردن در سفرنامه خود در شمارش مدارس دينی در محلّات، 8 مدرسه در محله خواجو، 5 مدرسه در محله عباس‌آباد، 2 مدرسه در محله شيخ يوسف را نام می‌برد.
عبدالحسين سپنتا در كتاب تاريخچه اوقاف اصفهان كه به سال 1346 ش منتشر شده است فهرستی از 31 مدرسه قديم شهر اصفهان را ارائه نموده است.
همچنين جناب آقای مجتبی ايمانيه نيز در كتاب تاريخ فرهنگ اصفهان، كه به سال 1355 ش منتشر شده، مدارس اصفهان عصر خود را با برشمردن 20 مدرسه با مشخص كردن موقعيت مكانی آن نام برده است.
مرحوم سيد مصلح‌الدين مهدوی در كتاب گرانقدر خود، اصفهان دارالعلم شرق (مدارس دينی اصفهان)، فهرست كامل و جامعی از 186 مدرسه در اصفهان ارائه نموده كه البته برخی با نام مدارس در منابع پيشين تكراری و برخی خارج از محدوده شهر اصفهان می‌باشد اجمال نام اين مدارس به قرار زير است:
| نام مدرسه علميه | دورۀ تاريخی بنا | موقعيت مکانی |
| 1ـ آقا شيرعلی | عهد صفوی | کوچه آقا شيرعلی |
| 2ـ آقا کافور | عهد صفوی | احمدآباد |
| 3ـ آقا کمال خازن | عهد صفوی | محله مستهلک |
| 4ـ آقا مبارک | 1105 ق | خيابان حافظ کوچه کرمانی |
| 5ـ آقا جولا | عهد صفوی | محله دردشت |
| 6ـ ابن سينا | قبل از صفوی | محله قصر منشی الممالک |
| 7ـ ابو مسعود رازی | قبل از صفوی | |
| 8ـ اسفنديار بيک | حدود سال 1000 ق | جنب بازار چهارسوق نقاشی |
| 9ـ اسماعيليه تخت فولاد | عهد صفوی | تخت فولاد اصفهان |
| 10ـ اسماعيليله محله قصر منشی | عهد صفوی | محله قصر منشی الممالک |
| 11ـ افتخار الملک | صفوی | محله شيخ يوسف بنا |
| 12ـ افندی | صفوی | |
| 13ـ الماسيه | صفوی | محله چهارسوق مقصود |
| 14ـ اماميه | قبل از صفوی | مجاورت باب القصر محله درب کوشک |
| 15ـ امامزاده اسماعيل | صفوی | صحن امامزاده اسماعيل |
| 16ـ امين الدوله | پس از صفوی | چهارباغ صدر |
| 17ـ اوزون حسن | قبل از صفوی | چهارسوق نقاشی |
| 18ـ ايلچی | صفوی | محله احمدآباد |
| 19ـ باب القصر | قبل از صفوی | مجاورت باب القصر محله درب كوشك |
| 20ـ باغ سهيل | صفوی | نزديک محله حسينی و دردشت قبرستان شيرسبز |
| 21ـ باقريه | 902 ق | قبرستان سابق درب كوشک |
| 22ـ پاشير يا درب كوشك | قبل از صفوی | قبرستان سابق درب كوشک |
| 23ـ مدرسه پاقلعه | پس از صفوی | محله پاقلعه مجاور قلعه طبرک |
| 24ـ پريخان خانم | صفوی | خيابان سيد علی خان |
| 25ـ تاج الملك | قبل از صفوی | در حدود مسجد جامع قديم |
| 26ـ تربت نظام‌الملک يا ملک‌شاه | قبل از صفوی | باغات احمدآباد |
| 27ـ ترک‌ها | قبل از صفوی | خيابان آيت الله طيب |
| 28ـ مردسه توشمال باشی | صفوی | |
| 29ـ مدرسه جده بزرگ | صفوی | بازار بزرگ اصفهان |
| 30ـ مدرسه جده كوچک | صفوی | بازار بزرگ اصفهان |
| 31ـ جعفريه | قبل از صفوی | خيابان هاتف |
| 32ـ جلاليه | صفوی | خيابان حافظ محله احمدآباد |
| 33ـ دردشت | قبل از صفوی | محله دردشت |
| 34ـ درب كوشک | قبل از صفوی | محله درب كوشک و باب‌القصر |
| 35ـ درويشان | قبل از صفوی | محله خواجو بازارچه حسن‌آباد |
| 36ـ ذوالفقار | صفوی | بازار بزرگ مجاور مسجد نو بازار |
| 37ـ ركن‌الدين يزدی | قبل از صفوی | بازار خواجه محمود |
| 38ـ زهرابيگم | صفوی | محله احمدآباد |
| 39ـ زينب بيگم | صفوی | خيابان شهيد موحديان |
| 40ـ ساروتقی (آقا شيخ محمدعلی)
|
صفوی | بازارچه حسن‌آباد |
| 41ـ سلطان محمد سلجوقی | قبل از صفوی | هارون ولايت، حکيم نظامی |
| 42ـ سليمانيه (رفيعيه سليمانيه) | صفوی | سمت جنوب غربی مسجد امام |
| 43ـ مدرس سيد | اواخر صفوی | محله بيدآباد، در خيابان مسجدسيد |
| 44ـ سيدالعراقين (صدر پاقلعه) | بعد از صفوی | محله پاقلعه |
| 45ـ شاهپوريه | صفوی | |
| 46ـ شاه حسن | صفوی | محله خواجو دروازه حسن‌آباد |
| 47ـ شاهزاده‌ها (حكيم) | صفوی | انتهای بازارچه رنگرزها و نزديك مسجد سيد |
| 48ـ شاه طهماسب | 918 ق. | كنار خيابان هاتف در مغرب هارون ولايت |
| 49ـ مدرسه شاهيه (شاه طهماسب) | ||
| 50ـ شاه عباس كبير | صفوی | |
| 51ـ شفيعيه | 1067 ق. | محله احمدآباد (دردشت) |
| 52ـ شمس‌آباد | 1125 ق. | محله مستهلک عباس‌آباد |
| 53ـ شمسه (كاسهگران) | 1104 ق. | بازار ريسمان محله كاسهگران |
| 54ـ شوری | قبل از صفوی | محله دردشت |
| 55ـ شهرستان | صفوی | جی قديم |
| 56ـ شهشهان | قبل از صفوی | محله شهشهان نزديک مسجد جامع |
| 57ـ شيخ الاسلام | چهار راه تختی | |
| 58ـ شيخ لطف الله | 1015 ق. | مقابل نقش جهان از ميدان امام |
| 59ـ شيخ يوسف بنا (محمد صالح بيک) | قبل از صفوی | محله شيخ يوسف بنا در محله خواجو |
| 60ـ صدر اعظم | صفوی | ميدان نقش جهان |
| 61ـ صدر بازار | بعد از صفوی | بازار گلشن يا جارچی |
| 62ـ صدر چهارباغ يا صدرخواجو | پس از صفوی | چهارباغ صدر |
| 63ـ صدر عام | صفوی | نزديک حمام شيخ بهايی كوچه آقا شيرعلی |
| 64ـ صدريه | قبل از صفوی | محله دردشت |
| 65ـ صفويه | قبل از صفوی | حدود محله چهارسوق مقصود |
| 66ـ طاهريه | اردستان در محله فهره | |
| 67ـ طيبه (ميرزا تقی) | صفوی | حوالی مسجد حكيم در محله جمال كله |
| 68ـ ملا عبدالله | صفوی | بازار بزرگ اصفهان نزديک ميدان امام |
| 69ـ عربان (آية‌الله خادمی) | صفوی | كوچه بازار حسن‌آباد بالاتر از امامزاده احمد |
| 70ـ عصمتيه | قبل از صفوی | بازار خواجه محمود |
| 71ـ علی بن سهل | قبل از صفوی | قبرستان قديمی محله طوقچی |
| 72ـ عمر بن عبدالعزيز | قبل از صفوی | در محل مسجد جامع اصفهان |
| 73ـ علائی | قبل از صفوی | محله دردشت |
| 74ـ فاضل هندی | صفوی | کوی کران مجاور مسجد فاضل |
| 75ـ فاطميه | صفوی | |
| 76ـ فخريه | قبل از صفوی | |
| 77ـ قاسميه ـ هاشميه | صفوی | گلزار فعلی |
| 78ـ قرچقای بيک | صفوی | بازار رنگرزان |
| 79ـ قطبيه | صفوی | محله مستهلک عباس آباد |
| 80ـ كاسهگران | صفوی | بازار ريسمان |
| 81ـ كَرّان | قبل از صفوی | محله احمد آباد |
| 82ـ كسر | صفوی | محله شيخ يوسف بنا |
| 83ـ كمر زرين | صفوی | ميدان کهنه |
| 84ـ كوچه جمال كله | صفوی | محله جمال کله |
| 85ـ كوچه عربان و قيصريه كهنه | صفوی | کوچه عربان قيصريه کهنه يا محله جويباره |
| 86ـ گچ كنان | صفوی | ميدان کهنه |
| 87ـ گلگوز | صفوی | محله دار البطّيخ |
| 88ـ محرميه يا خواجه محرم | صفوی | محله يزدآباد |
| 89ـ مرتضويه | صفوی | |
| 90ـ مسجد حكيم | صفوی | خيابان مسجد سيد |
| 91ـ مشعلدار باشی | صفوی | حدود خيابان کرمانی و بازارچه حاج کلانتر |
| 92ـ ملكه خاتون | قبل از صفوی | بازار لشکر |
| 93ـ مشكونيه | شمس آباد، خوزان | |
| 94ـ مريم بيگم | صفوی | مجاورت چهارسوق نقاشی |
| 95ـ مقصوديه ناظريه | صفوی | جنب مسجد شاه |
| 96ـ ملك شاه (تربت نظام) | قبل از صفوی | باغات احمدآباد (محله کرّان) |
| 97ـ ميرزا باقر | صفوی | بيدآباد |
| 98ـ ميرزا تقی دولت امير | صفوی | محله جماله مقابل بابا عبدالله |
| 99ـ ميرزا حسين | صفوی | بازارچه بيدآباد |
| 100ـ ميرزاخان | صفوی | در حوالی مدرسه آقا مبارک |
| 101ـ ميرزا رضی | صفوی | بازارچه حسن آباد |
| 102ـ ميرزا شاه حسين (هارونيه) | صفوی | مغرب بقعه هارون ولايت |
| 103ـ ميرزا قاضی | صفوی | محله شهشهان |
| 104ـ ميرزا مهدی | افشاريه | محله بيدآباد |
| 105ـ نادرشاه (مادر شاه) | صفوی | محله مستهلک |
| 106ـ ناصريه (ناصری) | صفوی | جنوب شرقی مسجد امام |
| 107ـ نجفقلی بيک | صفوی | |
| 108ـ نجفيه (توشمال باشی) | صفوی | |
| 109ـ نصرآباد | قرن 8 | روستای نصرآباد |
| 110ـ نظاميه | قبل از صفوی | محله دردشت |
| 111ـ نقاشان (هارون ولايت) | قبل از صفوی | تختگاه هارون ولايت |
| 112ـ نوريه | صفوی | بازار بزرگ |
| 113ـ نيم‌آورد | صفوی | محله نيم آورد مجاور بازار بزرگ |
| 114ـ وزير اوقاف | صفوی | محله جمال کله |
| 115ـ مدارس هفتگانه خواجه | صفوی | محله خواجو |
| 116ـ مدارس خمسه | صفوی | چهارسوق مقصود |
| 117ـ ابراهيم بيک | صفوی | صحن امامزاده اسماعيل |
| 118ـ احمدآباد | صفوی | محله احمدآباد |
| 119ـ آقانور | پس از صفوی | بازار اصفهان |
| 120ـ الغدير | 1405 ق | خيابان شيخ انصاری کوچه متصل به هارونيه |
| 121ـ امام صادق عليهالسلام | صفوی | چهارباغ عباسی |
| 122ـ اماميه | قبل از صفوی | خيابان هاتف کنار بقعه باباقاسم |
| 123ـ اميرالمؤمنين علی عليهالسلام | 1400 ق | طوقچی |
| 124ـ انيس (اسفنديار بيك) | حدود 1000 ق | خيابان شهيد موحديان |
| 125ـ باقرالعلوم عليهالسلام | پس از صفوی | خيابان احمدآباد |
| 126ـ جواديه | پس از صفوی | کوچه مدرسه ذوالفقار |
| 127ـ حكمتيه | پس از صفوی | چهارراه کرمانی کوچه مشيرالملک |
| 128ـ دارالسياده | قبل از صفوی | غازان بن ارغول خان مغول |
| 129ـ رحيم خان | پس از صفوی | ابتدای محله نو متصل به محله درب کوشک |
| 130ـ زاهدی | معاصر | کنار مسجد و درمانگاه |
| 131ـ ستاره صبح | صفوی | باغ طاووس خانه |
| 132ـ سميری | قبل از صفوی | |
| 133ـ سن پير و سن پل | صفوی | جلفا |
| 134ـ شاه (مسجد جامع عباسی) | صفوی | ميدان نقش جهان |
| 135ـ شرف | قرن 14 | |
| 136ـ شمسيه | 1104 ق | بازار ريسمان محله کاسه گران |
| 137ـ شه | صفوی | چهارباغ پايين |
| 138ـ شيخ بهايی | صفوی | کنار مسجد جامع |
| 139ـ صارميه (شاه حسين) | صفوی | محله خواجو دروازه حسن آباد |
| 140ـ صدر منصور | قرن 6 | |
| 141ـ مسجد و مدرسه عليقلی آقا | صفوی | چهارسوق در محله بيدآباد |
| 142ـ عمر | قبل از صفوی | سبزه ميدان |
| 143ـ عباس‌آباد | صفوی | تقاطع عباس آباد و خيابان ابوذر |
| 144ـ عيديه (سعيديه) | صفوی | |
| 145ـ كِشِه | صفوی | کوچه شيخ يوسف |
| 146ـ مدرسه كوچك در محله سر نيم‌آورد | صفوی | محله سر نيم آورد |
| 147ـ محموديه | 1415 ق | کوچه مدرسه ذوالفقار |
| 148ـ مسجد جامع (جمعه) | قرن 8 ق | کنار مسجد جامع |
| 149ـ ميرزا حسين خان | صفوی | بازارچه بيدآباد کنار مسجد سيّد |
| 150ـ نظام‌الملك | قبل از صفوی | محله دردشت |
| 151ـ نواب | 1067 ق | محله احمدآباد |
| 152ـ هارونيه (ميرزا شاه حسين) | قبل از صفوی | مغرب هارون ولايت |
| 153ـ کتابخانه اميرالمؤمنين | 1400 ق | فلکه شکرشکن ابتدای احمدآباد |
| 154ـ نفيسه | قرن 14 ق | کوی شيخ ابو مسعود |
| 155ـ مدرسة الزهراء عليهاالسلام | 1358 ش | خيابان صائب |
| 156ـ مکتب حضرت زينب عليهاالسلام | 1354 ش | چهارسوق شيرازی ها |
| 157ـ مکتب فاطميه | 1344 ش | خيابان مسجد سيّد |
رساله حاضر
رساله حاضر با عنوان كتابچه مشخصات مدارس اصفهان به شماره 1020 به خط شكسته نستعليق سده 14، در هشت برگ 17 الی 19 سطری از جمله نسخه‌های خطی كتابخانه مجلس شورای اسلامی (سنای سابق) به شمار می‌رود كه توسط مرحوم محمدتقی دانش‌پژوه فهرست شده است. ] فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه مجلس شورای اسلامی شماره 2 (سنای سابق):2/105.[
مؤلف رساله
متأسفانه رساله حاضر به جهت تک نسخه بودن و عدم گزارش كاتب از عنوان خود و مؤلف، نمی‌توان صراحتاً و دقيقاً به عنوان مؤلف اشاره نمود. اما به نظر می‌رسد نويسنده اين رساله حيدرعلی بن محمد مهدی نديم الملک اصفهانی باشد، چرا كه در اين رساله نويسنده در ذيل گزارش مدرسه جده بزرگ، عنوان می‌دارد: «چند نفر طلبه خوب دارد، و دو سه نفر هم مُدرّس، يكی جناب آقا ميرزا محمدعلی كاشانی از احفاد مرحوم نراقی، ديگری جناب آقا ميرزا محمد حسين همدانی و جناب ميرزا حيدرعلی راقم كتابچه ولد جناب آقا ميرزا مهدی…»
با جستجو و بررسی كه انجام شد يك نفر بيشتر با اين اسم و نام پدر يافت نشد و او حيدرعلی بن محمد مهدی نديم الملك اصفهانی است و بعيد نيست با توجه به تسلط وی بر تاريخ منطقه، ظل السلطان از وی خواسته باشد كه به گزارش مدارس عصر وی اقدام كند.
درباره مؤلف اطلاع چندانی در دست نيست ولی 3 اثر به نام وی و يك نسخه به كتابت وی يافته‌ام كه به قرار زير می‌باشد:
تاريخ اصفهان
اين كتاب به تصحيح استاد ايرج افشار در مجله فرهنگ ايران زمين مجلد 12 به چاپ رسيده است.
ـ اصفهان، مدرسه صدر بازار، مجموعه رضويه، شماره 11465، خط مولف، جمادی‌الثانی1340 ق. ]نشريه نسخه‌های خطی: 5/ 314[. ]در فهرست جديد اين مدرسه كه به تازگی توسط انتشارات مجمع ذخاير اسلامی منتشرشده است، اثری از اين نسخه در ميان نيست.[
ـ تهران: ملک، شماره 3713، شكسته نستعليق، قرن 14، 32 گ ]2/ 73[.
لغات قرآن
فرهنگ بسيار مختصری برای لغات قرآن و ترجمه آنها به فارسی كه به ترتيب سوره‌های قرآن و به نام احمدشاه قاجار نوشته شده است.
ـ قم، مرعشی: شماره 2488، نستعليق، احتمالاً مؤلف، شعبان 1341 ق، 29 گ ]8/ 1318[.
كتابچه مدارس اصفهان
ـ تهران: مجلس (سنا)، شماره 1020، شكسته نستعليق سده 14 ]2/ 105[.
روش تصحيح
در تصحيح اين رساله كه تنها يک نسخه خطی از آن موجود بود بعد از استنساخ رساله و مقابله سعی شده است كه ضمن برگردان شيوه رسم‌الخط به رسم الخط امروزی عناوين مدارس با اندازه درشت‌تری مشخص گردد و در پاورقی اطلاعاتی درباره آن مدرسه مانند تاريخ بنا و بانی و مدرسين و محصلين آن ارائه گردد و منابع ديگر جهت اطلاعات بيشتر نيز در انتها معرفی شده است.
والسلام عليكم و رحمة‌الله و بركاته
مجيد غلامی جليسه
پائيز 1387 شمسی قم مقدسه
بسم الله الرحمن الرحيم
چون رأی بيضا ضيای بندگان، حضرت مستطاب اشرف، احمد ارفع، اسعد والا، ظل‌السلطان ]مسعود ميرزا فرزند ناصرالدين شاه مشهور به ظل‌السلطان (در گذشته 1336 ق) تا سال1291 ق حاكم فارس بود و پس از عزل از حكومت در همان سال به امر ناصرالدين شاه به عنوان حاكم اصفهان روانه اين شهر شد، و از اين تاريخ تا اوايل مشروطيت مدت سی و چهارسال حاكم مطلق اصفهان بوده است. [ـ ارواحنا فداه ـ اقتضا نموده كه اطلاع بر مدارس اصفهان حاصل فرمايند، از بانی و تاريخ بنا و سكنه و خرابی و آبادی هر يک، لهذا در كمال تحقيق از روی بصيرت تحقيق شده و به عرض حضور ميمنت ظهور می‌رساند مدارسی كه در حكم معموره است از اين قرار است.
مدرسه نوريه ]مدرسه نوريه از جمله مدارس عهد صفوی است، اين مدرسه در سال 1347 ش تعمير شده است و در حال حاضر 22 حجره و يک مَدرس به صورت ايوان در طرف غرب و يک كتابخانه در سمت شرق دارد. جهت اطلاع بيشتر ر. ک: الاصفهان، ص 109؛ رجال و مشاهير اصفهان، ص 161؛ تاريخ اصفهان و ری، ص 307؛ تاريخ فرهنگ اصفهان، ص 109؛ تاريخچه اوقاف اصفهان، ص 74؛ ريشه‌ها و جلوه‌های تشيع و حوزه علميه اصفهان، ج 2،ص 205. [
واقعه در طريق بازار ]مراد بازار عربان است.[ جنب مسجد جامع عتيق اصفهان، از بناهای ميرزا نورالدين
محمّد انصاری كه از احفاد جابر بن عبدالله انصاری ]ميرزا نورالدين محمّد جابر انصاری نبيره ميرزا نظام‌الدين وزير شاه و از نژاد ميرزا سلمان اعتمادالدوله وزير بوده است كه از اجداد ميرزا حسن خان جابری انصاری صاحب كتاب تاريخ اصفهان و ری می‌باشد. [ـ رحمة الله عليه ـ بود كه، در زمان شاه سليمان بنا كرده، ]نام دو تن از سلاطين صفوی شاه سليمان بوده است. اول صفی ميرزا كه بعد از شاه عباس بر تخت نشست و 29 سال سلطنت نمود و دوم سيد محمد، متولى مشهد كه شاهرخ بن رضاقلی ميرزا ابن نادر شاه را دستگير و نابينا كرد و خود به عنوان خواهرزاده شاه سلطان حسين صفوی به نام شاه سليمان دوم به تخت نشست و بيشتر از 40 روز حكومت ننمود. فرهنگ معين، ج 5، ص 796. [گويا رتبه وزارت داشته، بنای آنجا از گچ و آجر می‌باشد.
هجده باب حجره دارد و دو صفّه نمازخانه، حوض آب در وسط مدرسه است. سكنه مدرسه هميشه ادبا و فصحا و خطاطين و اهل هنر بوده‌اند حالا به همان وتيره ]روش، نهاد، شيوه، سبک، اسلوب.[ معدودی از آن جماعت منزل دارند، جناب ميرزا عبدالحسين هرندی ]ميرزا عبدالحسين بن محمد تقی خوشنويس هرندی (1235 ـ 1326 ق) وی از جمله علمای اصفهان بوده كه در خط و علوم ادبى تبحری خاص داشته وی بعد از وفات در سرقبر آقا واقع در محله خابجون در مغرب خيابان مدرس برابر كوچه باب‌الدشت به خاک سپرده شده است. ر. ک: مكارم‌الآثار، ج 4، ص 1432؛ مزارات اصفهان، ص 51. [در آن مدرسه سكنی دارد، روزها چند نفر طلّاب از خارج مدرسه می‌آيند، ]و ايشان[ درس مقدمات می‌گويند. ]از مدرسين اين مدرسه میتوان به اشخاص زير اشاره نمود:1. اسماعيل بن محمد حسن معزی معروف به پشمی (1288؟ ـ 1363 ق) صاحب آثاری چون: اصول الايمان، تقريرات آخوند، شانزده رساله در مباحث مختلف فقه و اصول، شرح كفايه آخوند خراسانى، قضايای غريبه و عجيبه، مجالس الموحدين و… از شاگردان آخوند فشاركی و مدفون در تكيه كازرونى می‌باشد. ر. ک: نقباء البشر، ج 1، ص 154؛ تذكرة‌القبور، ص 136؛ رجال اصفهان، ص 217؛ سيری در تاريخ تخت فولاد اصفهان، ص 171؛ دانشمندان و بزرگان اصفهان، ص 136.
- علی رضا بن محمد علی متخلص به پرتو و معروف به آقا جان (در گذشته 1304 ق) وی در زمره اساتيد خوشنويسی و شعرای اصفهان بوده است. ر. ک: رجال و مشاهير اصفهان، ص 161؛ ريشه‌ها و جلوه‌های تشيع و حوزه علميه اصفهان، ج 2، ص 208؛ دانشمندان و بزرگان اصفهان، ص 159.
- محمدعلی بن أبوطالب مذهب اصفهانى (در گذشته 1275 ق) صاحب تذكره يخچاليه ازجمله شعرای اصفهان به شمار می‌رود. ر. ک: ريشه‌ها و جلوه‌های تشيع و حوزه علميه اصفهان، ج 2، ص 208؛ دانشمندان و بزرگان اصفهان، ص273. [موقوفات بسيار دارد ولی در تصرف وقف نيست، فعلا به قدر پنجاه تومان منافع مستغلات دارد كه به مصارف [A/1] خادم و صرف روشنائی و آبكشی مدرسه می‌رسد و بيست تومان از اين پنجاه تومان را كارگذاران حضرت مستطاب اشرف والا، قريب به ده سال است كه مستمرا بغايت مزرعه جشيران ]گويا همان باشد كه اكنون به خميران معروف است و روستايى است در كنار سد خاكی با همين نام. [كرون ]به فتح اول و ثالث، نهم از بلوكات اصفهان است كه در مغرب نجف‌آباد قرار دارد و دوقسمت میشود با دو مركز جمعيتى كرون عليا كه آبادی معروفش دهق و كرون سفلی كه آبادی معروفش طهران يا سزران ]تيران كنونى[ می‌باشد. نصف جهان، ص 314. [كه مخروبه بوده است و به قواعد شرع اجاره فرموده‌اند مستمرا هر ساله مرحمت می‌فرمايند.]درباره موقوفات اين مدرسه ر. ک: نشريه اوقاف اصفهان: سال 1346، صفحه 63؛ تاريخچه اوقاف اصفهان، ص 74. [تاريخ بنای مدرسه مطابق وقفنامچه و كتيبه در مدرسه، سنه أربع و ستين و ألف مائه‌ی هجری است 1164، ]به اعتقاد جابر انصاری بنای مدرسه متعلق به دوره سلطنت شاه سليمان صفوی و سلطان حسين صفوی می‌باشد، در كتاب تاريخ فرهنگ اصفهان تاريخ بنای اين مدرسه به سال 1064 ق و بعد از سلطنت شاه عباس دوم ذكر شده است. ر. ک: تاريخ اصفهان و ری، ص 307؛ تاريخچه اوقاف اصفهان، ص 74؛ تاريخ فرهنگ اصفهان، ص 109.[ متولی حاليه آقا ميرزا رضی از احفاد ميرزا نورالدين محمّد انصاری است.
مدرسه كاسه گران ]از آنجا كه اين مدرسه در محله كاسه گران واقع شده است بدين نام خوانده می‌شده و البته اين مدرسه به مناسبت عنوان بانى آن يعنى حكيم الملک “حكيميه” نيز نام گرفته چنانچه در وقفنامه مورخه 104 ق نيز همين نام حكيميه مورد استفاده قرار گرفته است. جهت اطلاع بيشتر ر. ک: الاصفهان، ص 109؛ سفرنامه اصفهان (افضل الملک)، ص 38؛ تاريخ اصفهان و ری، ص 307؛ تاريخ فرهنگ اصفهان، ص 111؛ ريشه‌ها و جلوه‌های تشيع و حوزه علميه اصفهان، ج 2، ص 178؛ خوشنويسی در كتيبه‌های اصفهان، ص 134؛ بازار بزرگ اصفهان، ص 689.[
به فاصله پانصد قدم از مدرسه نوريه در سمت يسار طريق بازار عامه، ]اين مدرسه واقع در بازار ريسمان منشعب از بازار بزرگ عربان می‌باشد كه از يک سو به ميدان قيام (سبزه ميدان) و از سوی ديگر نزديک مسجد جامع اصفهان است.[ از بناهای مرحوم آقا ميرزا مهدی اردستانی ملقب به حكيم‌الملک است، ]مير محمد مهدی حسنى حسينى اردستانى معروف به حكيم‌الملک، از جمله اطبايى بوده است كه در عهد اورنگ زيب شاه، درمانگاهی در هندوستان داشته است، زمانى كه دختر پادشاه مريض میشود و اطبای هند از معالجه وی عاجز می‌شوند حكيم‌الملک به معالجه وی می‌پردازد و چون بهبودی می‌يابد به حكيم و زنش، زينب بيگم هدايای بسياری می‌بخشد و حكيم‌الملک و همسرش با آن پول اقدام به بنای مدارسی در اصفهان می‌نمايند.[ در زمان شاه سليمان به طريق اعراض سفر هندوستان كرده، مدتها در آن حدود توقف كرده مشغول طبابت بوده از آنجا تدارک بنای مدرسه را نموده و در غياب مشاراليه ساخته شده، پنجاه و هشت باب حجره فوقانی و تحتانی دارد، وسط مدرسه حوض آب دارد، هجده نفر طلبه دارد، صفه نماز خانه دارد.
مُدرّس جناب مستطاب آقا سيد سينا، خلف مرحوم ملّا سيّد جعفر دارابی ـ اعلی الله مقامه ـ در آنجا مُدرّس می‌باشد. ]از ديگر مُدرّسان اين مدرسه میتوان به اشخاص زير اشاره نمود:
1ـ ميرزا ابوالحسن جلوه اصفهانى؛
2ـ محمدمهدی بن مرتضی بن محمد مهدی بن محمد حسين بن محمدصالح خاتون‌آبادی وی به جای پدر خود در مدرسه كاسهگران تدريس و در مسجد حكيم اقامه جماعت می‌نمود. ر. ک: رجال و مشاهير اصفهان: 634.
3ـ محمدعلی بن زين‌العابدين بن حسين بن علی اكبر بن محمد بن حسين حبيب‌آبادی برخواری اصفهانى (1308 ـ 1396 ق.) صاحب كتاب گرانسنگ “مكارم الآثار”. جهت اطلاع بيشتر ر. ک: مزارات اصفهان: 161.
4ـ ميرزا احمد بن محمد خراسانى حسينى (1281 ـ 1348) ر. ک: تذكرة‌القبور: 124.
5ـ سيد علی بن سيد محمدباقر ابطحی سده (1329 ـ 1410 ق.) اشاره نمود كه صبح و بعد از ظهر در اين مدرسه سطوح فقه و اصول را تدريس می‌نمود. جهت اطلاع بيشتر ر. ک: مزارات اصفهان: 130.[.
موقوفات آن در اردستان است، تقريبا دويست تومان عايد میشود. تاريخ بنای مدرسه ثلاث مائه بعد الألف است 1103، متولی حاليه احفاد حكيم‌المل. سادات اردستانی هستند.[B/1]
مدرسه نماور ]جهت اطلاع بيشتر ر. ک: الاصفهان 209؛ سفرنامه اصفهان، افضل الملک: 38؛ تاريخ اصفهان و روی: 307؛ تاريخ فرهنگ اصفهان: 127؛ ريشه‌ها و جلوه‌های تشيع و حوزه علميه اصفهان: 2/209.[.
در وسط شهر اصفهان در كنار بازار عامه به فاصله صد قدم كه به طريق محله باب‌الدشت ]محله باب‌الدشت و يا دردشت كه البته عوام گاهی آن را بابل دشت نيز خوانند از جمله محلات قديمی اصفهان بوده است كه حافظ ابونعيم اصفهانى نيز در ذكر اخبار اصفهان عالمانى را در ذيل نام اين محل ذكر می‌كند.[ می‌رود. آنچه مشهور است بين الاهالی چون بانی آنجا نماور سلطان زوجه مرحوم ميرزا مهدی حكيم‌الملک ]نام زوجه حكيم‌الملک اردستانى زينب بيگم بوده است، و به نظر می‌رسد آن چنان كه مرحوم محمدمهدی بن محمّدرضا اصفهانى مؤلف كتاب نصف جهان فى تعريف اصفهان آورده است، درست آن است كه چون اين مدرسه در محله (نيم آورد) يا (نم آورد) واقع شده است به اين اسم شهرت يافته است.[ كه بانی مدرسه كاسه گران بوده است به اين جهت موسوم به اين اسم شده، شرح حال مشاراليه در طی مدرسه كاسه گران مقدم شده، قريب شصت حجره تحتانی و فوقانی دارد و يكصد و بيست نفر طلبه دارد.
مدرّس آنجا جناب حاجی ميرزا بديع درب امامی ]سيد بديع بن مصطفی بن عبدالحميد بن محمد موسوی اصفهانى به جهت سكونت در محله درب امام به درب امامی معروف گشته بود، جامع علوم فقه و اصول در اصفهان بود. وی از شاگردان سيد محمد صادق بن محمد كتابفروش (م 1304 ق)، سيد محمد شهشهانى، ملا حسينعلی تويسركانى، محمدباقر نجفی، ميرزا محمد باقر چهار سوقی بوده است از مبرزترين شاگردان وی میتوان به سيد ابوالحسن اصفهانى مديسه‌ای اشاره نمود. وی صاحب تأليفاتی چون رساله‌ای در خراج و مقاسمه، حاشيه بر قوانين، حاشيه بر رياض و رساله‌ای در حجيّت استصحاب بوده است. ميرزا بديع در عصر جمعه 21 شعبان 1318 ق در سن شصت و هفت سالگی وفات كرد و در تكيه استادش مير سيد محمد شهشهانى به خاک سپرده شد. ر. ک: تذكرة‌القبور، ص 200.[ و جناب آقا ميرزا عبدالرزاق رشتی هستند، ]از ديگر مدرسان اين مدرسه میتوان به عالمان زير اشاره كرد:
- سيد محمد مشهور به سيد آقاجان نوربخش (در گذشته 1364 ق) ر. ک: تذكرة‌القبور: ص 13.
- مولى أبوطالب لواسانى (در گذشته ح 1260 ق) ر. ک: تذكرة‌القبور، ص 78.
- ميرزا ابوالقاسم بن محمد بن ابراهيم رشتى اصفهانى، عالم فاضل اديب محقق مؤلف كتاب تحفة الناصرية در فنون ادب كه منتخبى است از اشعار عرب با ترجمه آنها و در سال 1278 ق به طبع رسيده است. ر. ک: تذكرة‌القبور، ص 89؛ اعيان الشيعة، ج 7، ص 85.
- شيخ محمد باقر قزوينى (در گذشته 1365 ق) از مدرسين حساب و هيئت قديم مدفون در تخت‌فولاد است. ر. ک: تذكرة‌القبور، ص 156.
- سيد مهدى بن مرتضی بن احمد بن مرتضی درچه‌ای (در گذشته 1364 ق) در مدرسه نم‌آورد فقه و اصول تدريس می‌نمود در تخت‌فولاد در تكيه كازرونى دفن شده است. ر. ک: تذكرة‌القبور، ص 189.[ در زمان بانی، توليت با مرحوم ميرزا رشيد ابن طباطبائی اردستانی بوده است و بعد از آن به ارشد ]به[ اولاد، كه تا حال نسلاً بعد نسل به سادات طباطبائی اردستانی مفوّض است و مداخله می‌نمايند، ]در تذكرة‌القبور آمده است: آقا محمّد جعفر بن مهدی بن محمّد ظهير بن محمّد سميع بن خدا بخش هرندی نواده بديع‌الزمان هرندی (د: 1203 ق) در زمان او امور شرعيه اردستان و هرند به او محول بوده و توليت مدرسه جده كوچک را داشته است. ر. ک: تذكرة‌القبور: 232.[ مرحوم آقا جمال خونساری ]محمد بن حسين خوانساری (م 1125 ق) معروف به آقا جمال، وی مجری صيغه وقف و ناظر قرار داد بوده است. ر. ک: آثار ملی اصفهان، صص 504 ـ 505.[ ناظر بوده، بالفعل قريب به دويست تومان موقوفه دارد به مصارف می‌رسد.
تاريخ بنای مدرسه همان زمان بنای مدرسه كاسه گران است كه زوج و زوجه ساخته‌اند به شش هفت سال فاصله، كه تاريخ چنين میشود سنه عشرين و مائه بعد الالف 1120. ]مرحوم شيخ جابر انصاری بنای مدرسه را به سال 1117 ق و در دوران شاه سلطان حسين صفوی می‌داند.[
مدرسه صدر ]ر. ک: الاصفهان، ص 210؛ سفرنامه اصفهان، افضل‌الملک، ص 38؛ تاريخ فرهنگ اصفهان، ص 138؛ ريشه‌ها و جلوه‌های تشيع و حوزه علميه اصفهان، ج 2، ص 120؛ خوشنويسی در كتيبه‌های اصفهان، ص 111.[.
از بناهای مرحوم حاجی محمد حسين خان صدر اعظم اصفهانی، ]وی بعد از ورود به درگاه محمد خان قاجار ملقب به امين‌الدوله و بعد از آن در زمان فتحعلی شاه ملقب به نظام‌الدوله و بعد از رسيدن به صدارت ملقب به صدر اعظم گرديد، وی درسال 1239 ق، دار فانى را وداع گفت.[ در زمان خاقان مغفور فتحعلی شاه ]فتحعلی بن حسينقلی خان قاجار (در گذشته 1236 ق) دومين پادشاه سلسله قاجار می‌باشد.[ ـ البسه اله تعالی حلل النور ـ ساخته شده است، در بازار عامه اصفهان، قريب باروی اشرف و محمود افغان واقع است.
مدرسه با صفايی است، باغچه‌های منظّف خوبی دارد. شصت و دو باب حجره تحتانی و در زوايا دارد، طلّاب محصل خوب دارد، نسبت به ساير مدارس طلبه چندان ندارد و طلّاب آنجا قريب به هشتاد نفر می‌شوند.
مدرس آنجا آخوند ملّا محمّد كاشانی [A/2] و جناب جهانگير خان قشقايی هستند. قريب يكصد و پنجاه تومان موقوفات دارد، متولی جناب مستطاب آقای حاجی مير أبوالقاسم كلباسی شيخ‌العراقيين ـ دام افضاله ـ هستند در حقيقت امر، مدرسه خيلی منظم است، بنا قريب هفتاد سال است. 1237.
مدرسه جدّه كوچک ]جهت اطلاع بيشتر ر. ک: الاصفهان، ص 210؛ سفرنامه اصفهان، افضل‌الملک، ص 38؛ تاريخ فرهنگ اصفهان، ص 104؛ ريشه‌ها و جلوه‌های تشيع و حوزه علميه اصفهان، ج 2، ص 120.[.
من حيث الوضع و من حيث البانيه جد بزرگ ]دو مدرسه جدّه كوچک و جدّه بزرگ را امروز از طرف عموم مردم بر حسب وسعت بنا می‌شناسند، بدين ترتيب كه مدرسه بزرگتر را مدرسه جده بزرگ و مدرسه كوچكتر را جده كوچک می‌نامند و حال آنكه مدرسه بزرگتر را جده كوچک نام نهاده و شاه عباس بنا كرده و مدرسه كوچكتر را جده بزرگ نام داده‌اند و شاه عباس دوّم بنا نموده است.[ والد صفی ميرزای صفوی ملقب به ابوالبقاء ولد ابوالمظفر شاه عباس الموسوی الحسينی بهادر خان ساخته ]بانى اين مدرسه دلارام خانم جده شاه عباس دوم مى‌باشد.[ در بازاری كه از بازار عامه جدا میشود از محل معروف به در قهوه كاشان، پنجاه و شش اطاق فوقانی و تحتانی دارد و شصت، هفتاد طلبه محصل دارد، طلاب آنجا از جانب متولی هر نفری ماهی سی شاهی الی سه هزار دينار به قدر مراتبهم مقرری دارند، متولی آنجا جناب ميرزا محمّدعلی هرندی است.
مدرّس معتبری ندارد، ]از جمله اساتيد اين مدرسه میتوان به مدرسان زير اشاره كرد:
- محمد كاظم واله اصفهانى: ر. ک: الذريعة، ج 9، ص1255.
- شيخ حسن دشتكی (در گذشته 1344 ق) از شاگردان ميرزا بديع درب امامی، ملّا محمّدحسين كرمانى، سيد محمدباقر درچه‌ای و در تخت فولاد مدفون گرديده است. ر. ک: تذكرة‌القبور، ص 249.[ طلاب با سواد دارد، اغلب طلاب آنجا خارج از مدرسه درس می‌خوانند. من حيث الوضع، خوب منظم است، متولی آنجا مردی مقدس و خداشناس است. تاريخ بنای مدرسه فی شهر رجب المرجب من شهور سبع و خمسين بعد الالف 1057.
مدرسه جدّه ]جهت اطلاع بيشتر ر. ک: الاصفهان، ص 210؛ تاريخ فرهنگ اصفهان، ص 102؛ ريشه‌ها و جلوه‌های تشيع و حوزه علميه اصفهان، ج 2، ص 112.[
من حيث الوضع، بزرگ و من حيث الأبنيه، جده كوچک شاه عباس ثانی صفوی بنا كرده، هفتاد و دو حجره فوقانی و تحتانی دارد، حجرات فوقانی بلاسكنه و مخروبه. از بی‌مواظبتی خيلی مشوش است، حجرات تحتانی را هم بعد از وضع زوايا كه حجراتش مخروبه و بلا سكنه است.
به قدر بيست نفر طلبه محصل دارد و نهر آب [B/2] از وسط مدرسه عبور می‌كند در سال پنج ماه آب ندارد در ساير شهور آب متوالی جاريست، قريب دويست و پنجاه تومان موقوفات دارد و چهل، پنجاه تومان از آن مخارج خادم و روغن و چراغ وبوريای مسجد و صفه‌ها می‌رسد، ما بقی را از ميان می‌برند به مصارف بر خلاف قرارداد واقف می‌رسد.
چند نفر طلبه خوب دارد و دو سه نفر هم مدرّس دارد، يكی جناب آقا ميرزا محمّد علی كاشانی از احفاد مرحوم نراقی، ديگری جناب آقا ميرزا محمد حسين همدانی ]ر. ک: نقباءالبشر، ج 2، ص 622.[ و جناب ميرزا حيدر علی ]ميرزا حيدر علی بن ملّا مهدی از دانشمندان دستگاه ظل‌السطلان و مؤلف كتب تاريخ اصفهان، لغات قرآن، ترجمه مروج‌الذهب. ر. ک: سيری در تاريخ تخت فولاد، ص 229.[ راقم كتابچه ولد جناب آقا ميرزا مهدی در حجره مرحوم آقا محمد كاظم واله كه از بهترين حجرات مدارس است و به وضع خوب و با سليقه بنا شده، مدرّس مقدمات و علوم ادبيه است.
متولی اسمی بالفعل ميرزا محمد علی از احفاد آقا جمال خوانساری است ولی مداخله با غير است، تاريخ مدرسه قريب دويست و بيست سال است.
مدرسه مباركيه ]اين مدرسه كه با نام مدرسه آقا مبارک نيز شناخته می‌شده است، توسط آقا مبارک ازخواجگان شاه اسماعيل صفوی بنا شده و در محله گلبهار است در كوچه‌ای از خيابان حافظ به سوی خيابان مشير منتهی میشود، اين مدرسه به سال 1313 ش در زمان حكومت پهلوی اول تخريب و از طرف اداره فرهنگ دبستانى به نام ناموس در آنجا ايجاد می‌گردد كه بعدها دوباره تجديد بنا گشته و با نام دبيرستان علامه مجلسی افتتاح میشود. قبر آقا مبارک در دالان مدرسه قرار داشته و شكل مدرسه دارای پانزده حجره بوده است. از جمله موقوفات اين مدرسه میتوان به حمام علی اكبر اشاره نمود كه توسط حاجی محمد حسن تاجر وقف شده بود. الاصفهان، ص 210؛ رجال و مشاهير اصفهان، ص 444؛ تاريخ فرهنگ اصفهان، ص 118؛ ريشه‌ها و جلوه‌های تشيع و حوزه علميه اصفهان، ج 2، ص 228.[
جنب خانه جناب جلاليان آقای مشيرالملک واقع است خوب مدرسه]ای[ است لكن از بی‌پرستاری قريب به انهدام است گويا جناب جلاليان خيال تعمير آن را دارند كه داير نمايند در صورتی كه داير شود اسباب دعای خير است و از صدقات جاريه خواهدبود.
مدرسه ملّا عبدالله ]ر. ک: الاصفهان، ص 210؛ سفرنامه اصفهان، افضل‌الملک، ص 38؛ تاريخ فرهنگ اصفهان، ص 97؛ آشنايى با شهر تاريخی اصفهان، ج 2، ص 187؛ خوشنويسی در كتيبه‌های اصفهان، ص 137.[
واقعه در چهار سوق شاه، قرب ميدان نقش جهان در زمان شاه سليمان ساخته شده است و به اسم ملا عبدالله شوشتری كه مخصوصا او را از اماكن مشرفه آورده‌اند ]درباره حضور ملّا عبدالله شوشتری (د: 1021 ق.) در اصفهان و تدريس و اقامه جماعت وی در اين مدرسه دو نقل قول متفاوت است اول آنكه وی پس از تحصيل مقدمات در شوشتر به عراق رفته و مدت سی سال در آنجا به تحصيل مشغول میشود و بعد از آن به مشهد می‌رود و مشغول تدريس و تعليم می‌گردد و از آنجا كه آوازه شهرت و تقوی وی به گوش شاه عباس كبير می‌رسد از او تقاضای میشود كه به اصفهان بيايد و ملا عبدالله به سال 1006 ق به اصفهان آمده و شاه عباس به جهت علاقه به وی دستور ساخت اين مدرسه را می‌دهد و ملّا عبدالله تا پايان عمر در آنجا مشغول به تدريس و اقامه نماز جماعت میشود، در برخی از كتب نيز آمده كه ملّا عبدالله به جهت رنجش خاطری كه از ابتدا از شاه عباس داشته به خراسان می‌رود، اما بعداً شاه عباس در مقام دلجويى از وی بر می‌آيد و با تجليل فروان وی را به اصفهان آورده و مدرسه مزبور را برای محل تدريس وی بنا می‌كند.[ به جهت تدريس طلاب و مدرسه را به اسم آن مرحوم شهرت داده‌اند. از موقوفات، قليلی دارد، حجرات فوقانی و تحتانی دارد، نهر آب از وسط مدرسه جاريست طلبه هيچ ندارد، حجرات آنجا را كرايه می‌دهند، ]به[ مُذْهِب ]مسافران.[. و اهل بازار انبار بقالی و قصابی و غيره… داده‌اند، متولی جناب شيخ الاسلام هستند سكنه معروف آنجا حاجی ميرزا بهاء وحاجی ملّا صادق خوانساری است تاريخ بنا، زمان شاه سليمان است.
مدرسه الماسيه ]ر. ک: الاصفهان، ص 209؛ تاريخ فرهنگ اصفهان، ص 110؛ ريشه‌ها و جلوه‌های تشيع و حوزه علميه اصفهان، ج 2، ص 106؛ مزارات اصفهان، ص 319؛ بازار بزرگ اصفهان، ص 530.[.
از بناهای صفويه است واقع است در اواخر بازار چهار سوق مقصود ]بانى بازار چهار سوق يا چهارسو و كاروان‌سرای مقصود را كه در حال حاضر فقط سردرآن در بازار چهار سو مقصود باقی است و خود كاروان‌سرا از ميان رفته، مقصود بيگ مسگر می‌باشد اين بازار در زاويه جنوب شرقی ميدان نقش جهان تا حدود امامزاده احمد امتداد داشته است. ر. ک: تاريخ اصفهان و ری جابری، ص 237؛ مزارات اصفهان، ص 319.[ به سمت دروازه حسن آباد می‌رود و مدرسه خوبِ محكمِ خوش بنائی است، هشت هفت حجره تحتانی و فوقانی دارد و طلّاب آنجا سی نفر می‌شوند كه تمام محصل می‌باشند، موقوفه جزئی دارد كه وفا به مصارف آنجا نمی‌كند، ]وقفنامه اين مدرسه به سال 1104 ق. نوشته شده است. ر. ک: بازار بزرگ اصفهان، ص530.[ توليت با جناب مستطاب حاجی ميرزا
ابوالقاسم شيخ العراقين است كه حالا تفويض به جناب مستطاب حاجی ميرزا عبدالجواد كلباسی است، ]عبدالجواد بن محمّد مهدی بن محمّد ابراهيم كلباسی (در گذشته 1314 ق) صاحب كتاب تهذيب‌الاصول می‌باشد. ر. ک: الذريعة، ج 4، ص 53.[ تاريخ بنا همان زمان صفويه است. ]بانى مدرسه را حاج الماس نامی از غلامان دربار پادشاه صفوی دانسته‌اند كه وقفنامه آن به سال 1104 ق می‌باشد، و نام مدرسه را بدين جهت الماسيه دانسته‌اند، البته گفته شده، از باب آنكه مرحوم شيخ محمّد تقی الماسی داماد مجلسی از مدرّسين اين مدرسه بوده است اين مدرسه به الماسيه شهرت پيدا نموده است.[.
مدرسه مريم بيگم ]ر.ك: الاصفهان، ص 202؛ سفرنامه اصفهان، افضل‌الملک، ص 38؛ تاريخ اصفهان و ری، ص 305؛ تاريخ فرهنگ اصفهان، ص 115؛ آشنايى با شهر تاريخی اصفهان، ص 152؛ تاريخچه اوقاف اصفهان، ص 298؛ ريشه‌ها و جلوه‌های تشيع و حوزه علميه اصفهان، ص 271؛ خوشنويسی در كتيبه‌های اصفهان، ص 135.[
دختر شاه صفی ]مريم بيگم دختر شاه صفی می‌باشد.[ بوده، در ابتدای بازار چهارسوق حسن‌آباد است، از قراری كه در تواريخ نوشته شده بدوًا گمرک خانه ]افضل‌الملک در سفرنامه خود آن را كاروان سرا ناميده است.[ شهر بوده، چون كه عجله در بنای آن داشته‌اند و وجه آن موجب تطويل میشود گمرک خانه را مدرسه كرده‌اند ]اين بنا به دستور مريم بيگم به سال 1115 ق. تغيير كاربری داده شده است.[ از وضع و محاذات دهليز مدرسه معلوم است كه بنای گمرک خانه بوده مدتها بود كه مخروبه و باير بود، جناب فخامت نصاب ميرزا سليمان خان ركن‌الملک در مقام آبادی آنجا برآمدند به مخارجات كلی داير نشد. حال چند نفر طلبه دارد و شهريانه می‌دهند به طلّاب، موقوفات در اغلب ولايات دارد به خصوص در اصفهان كه موقوفات كلی دارد و هيچيک به تصرّف موقوف عليه نيست.
طومار و كتاب وقفنامچه مفصلی دارد كه نزد جناب مستطاب حاجی ميرزا جعفر ولد مرحوم آقا ميرزا محمّد علی امام جمعه سابق بوده است. ]صاحب كتاب تاريخ اصفهان و ری در باب موقوفات اين مدرسه آورده است كه: «آنرا دختر شاه سليمان صفوی بنا كرده و موقوفه بسياری برای طلبه و لوازم آبادانى آن معين كرده حتى از شهرهای جز اسپهان و نيز ملک خريده و وقف بر آنجا نموده تا جائی كه از تبريز و بسطام و قزوين و غيرها موقوفه داشته.»[ متولی اين مدرسه بالفعل خدا است و محاسب حضرت حجة الله يوم يقوم الحساب. ]اين مدرسه به جهت عدم توجه، ويران گرديده و موقوفات آن نيز به تصاحب افراد مختلف درآمده و بعدها به جای آن دبستانى با نام حاتم بيک به سال 1315 ق تأسيس شد.[
مدرسه چهار باغ ]الاصفهان، ص 209؛ سفرنامه اصفهان، افضل‌الملک، ص 38؛ تاريخ فرهنگ اصفهان، 130؛ ريشه‌ها و جلوه‌های تشيع و حوزه علميه اصفهان، ج 2، ص 126؛ آشنايى با شهرتاريخی اصفهان؛ تاريخچه اوقاف اصفهان، ص 117؛ خزائن مكتوب، ص 166؛ خوشنويسی در كتيبه‌های اصفهان، ص 67 و 71 و 135. [
از بناهای شاه سلطان حسين صفوی است در نهصد و دوازده هجری بنا شده و در نهصد و بيست و هفت تمام شده ]در كتاب تاريخ فرهنگ اصفهان تاريخ بنا، سال 1118 ق ذكر شده است.[ كه ما بين بناء و اتمام پانزده سال است يكصد و بيست و پنج اطاق در تحتانی و فوقانی و زوايا و پهنای روی به باغ شيرخانه و روی به بازارچه بلند دارد.
چهل نفر طلاب مقرری دارد كه تماماً را متولی از يک تومان و شش هزار در ماه مقرری می‌دهند به حسب مراتبهم. موقوفات به فراخور اين مخارجات چند سال است كه به مراحم خاص بندگان حضرت مستطاب اشرف والا روحی فداها به تصرف وقف در آمده است كه به مصارف می‌رسد خرابی چندانی هم ندارد در هر سال يكبار جناب مستطاب حاجی ميرزا مهدی مدرس كه از زمان شاه سلطان حسين نسلا بعد نسل متولی بوده‌اند تعميرات لازمه را متحمل میشود و كمال انتظام را دارد. ]از آنجا كه اين مدرسه را شاه سلطان حسين صفوی بنا كرده است اين مدرسه را سابقا مدرسه شاهی نام می‌برده‌اند و البته امروزه به عنوان مدرسه امام صادق (عليهالسلام) مشهوراست. مدرسه در دو طبقه و چهار ايوان در چهار سمت مدرسه قرار دارد درب بزرگ نقره‌ای و با كتابت برجسته به سمت خيابان چهارباغ قرار دارد. ر. ک: سفرنامه اصفهان، افضل الملک: 38. از مدرسين اين مدرسه میتوان از اشخاص زير ياد كرد:
- مير سيد ابوالقاسم بن محمد اسماعيل مدرس خاتون آبادی (در گذشته 1202 ق) از شاگردان آقا محمّد بيدآبادی و ملّا اسماعيل خواجوئی و سيد مهدی بحرالعلوم و صاحب آثاری چون: تعليقات بر كافى، تعليقات بر من لايحضره الفقيه، تعليقات بر تهذيب‌الاحكام، تعليقات بر الاستبصار، تفسير قرآن، حاشيه بر تفسير كاشی، شرح نهج‌البلاغه. ر. ک: تذكرة‌القبور، ص 90.
- شيخ اسدالله بن مشهدی جعفر حكيم قمشه‌ای (1297 ـ 1334 ق) از شاگردان ميرزا نصرالله حكيم قمشه‌ای از آثارش ديوان اشعار و كتاب علم‌الاشيا است كه برای محصلين مدارس جديد تأليف نموده بود. در مدرسه چهارباغ حكمت و رياضيات قديم و جديد تدريس می‌نمود در تخت‌فولاد جنب آخوند كاشی مدفون گرديد. ر. ک: تذكرة‌القبور، ص128.
- مير محمّد اسماعيل بن مير محمّدباقر خاتون‌آبادی در تكيه خاتون‌آباديها مدفون می‌باشد.
- مير محمّدباقر بن محمّد اسماعيل خاتون‌آبادى، ملّاباشى (د: 1127 ق.) مدفون در تكيهخاتون‌آباديها، استاد شاه سلطان حسين صفوى و سيد نورالدين بن نعمت‌الله جزائری. ر. ک: تذكرة‌القبور، ص 158.
- مير سيد محمّد بن محمّدباقر بن محمّد اسماعيل خاتون‌آبادی، مدفون در تكيه خاتون‌آبادی‌ها. ر. ک: تذكرة‌القبور، ص 158.[.
مدرسه‌ی شاهزاده‌ها ] ر. ک: الاصفهان، ص 209؛ سفرنامه اصفهان، افضل‌الملک، ص 38؛ تاريخ اصفهان و ری، ص 308؛ تاريخ فرهنگ اصفهان، ص 120؛ گنجينه آثار تاريخی اصفهان، ص 753؛ ريشه‌های تشيع و حوزه علميه اصفهان، ج 2، ص 248؛ بازار بزرگ اصفهان، ص 311 و 608.[.
در زوال بازار صباغان، ظَهر حمام معروف به شاهزاده‌ها است، ]در سه راه بازار نو به سوی مسجد حكيم قرار داشته است، اين مدرسه را به جهت نزديكی به مسجد حكيم و هم چنين مدرّس آن ملّا عبدالجواد حكيم، به مدرسه حكيم نيز می‌شناخته‌اند، اين مدرسه در سال 1314 ش. به صورت مخروبه در آمده بود كه از سوی اداره فرهنگ به جای آن دبستانى به نام حكيم نظامی بنا شد و در حال حاضر در محل آن مدرسه‌ای به نام هاشمی رفسنجانى به تاريخ تأسيس 1359 ش. قرار دارد.[ كه از اولاد سلاطين صفويه ساخته‌اند تشخيص درستی از بانی بدست نيامده، ]توسط شهربانو خانم دختر سلطان حسين ساخته شده است. تاريخ فرهنگ اصفهان، ص 120.[ بيست و سه حجره تحتانی و فوقانی دارد و بيست و پنج نفر طلبه محصل دارد. توليت آن با جناب حاجی ميرزا أبوالقاسم كلباسی است، ]از جمله مدرسان اين مدرسه میتوان به بزرگان زير اشاره نمود:
- ملّا عبدالجواد حكيم
- ميرزا ابوالمعالى محمّد بن ابراهيم كلباسی.[.
موقوفات هيچ ندارد ]و اگر[ داشته است از ميان رفته است، ]حمام شاهزاده‌ها را از موقوفات اين مدرسه می‌دانسته‌اند.[ تاريخ بنا، مأخذ صحيح بدست نيامده.
مدرسه واقعه در محله باب القصر
از بناهای مرحومه مريم بيگم دختر صفی ميرزای صفوی بانی مدرسه واقعه در چهار سوق حسن‌آباد است مدتها بود مخروبه افتاده بود بيست و پنج سال قبل از اين مرحوم حجة‌الاسلام حاجی سيد اسدالله تعمير كردند و به حليه اهالی در آمده كه تاكنون معمور است و قريب بيست و پنج، شش حجره دارد طلّاب محصل در آنجا موجود است.
مدرسه علی‌قلی آغا
واقعه در چهار سوق علی‌قلی آغا كه يكی از خواجگان سلاطين صفويه است. در همان زمان كه مدرسه بيگم ساخته شده بنای اين مدرسه و مسجد و حمام و بازارچه واقعه در محله بيدآباد به اسم علی‌قلی آغا بنا شده است] اين بازار چه در خيابان مسجد سيد كنونى قرار گرفته است.[ موقوفات زياد دارد هيچيک به تصرف نيست بالفعل جناب مستطاب حاجی شيخ أبوالقاسم قاضی ـ سلمه الله تعالی ـ در آنجا مشغول به نماز جماعت هستند.
سه مدرسه ديگر
در محله بيدآباد است يكی معروف به مدرسه ميرزا مهدی ]اين مدرسه به نام مدرسه بيدآباد و بابا حسن نيز شهرت داشته است. ر. ک: سفرنامه اصفهان، افضل‌الملک: 38؛ تاريخ اصفهان و ری: 308؛ تاريخ فرهنگ اصفهان: 126؛ تذكرة‌القبور: 73 و 117 و 119 و 158.[ است كه واقع است در راه معبر بيدآباد سرجوی معروف به بابا حسن، اختيار آن با جناب مستطاب آقا ميرزا سيد علی ولد مرحمت پناه آقا ميرزا سيد حسن ـ اعلی الله مقامه ـ است دو نفر سكنه دارد، مذكور است كه به تصرف وقف نامه شده و ملک است. ]مدرسان بزرگی در اين مدرسه به تعليم و تدريس مشغول بوده‌اند كه از آن جمله میتوان به موارد زير اشاره نمود:
- شيخ اسدالله معروف به حاج فاضل بيدآبادی (د: 1260 ق).
- شيخ احمد بن محمّد جواد بن محمّد حسن اصفهانى حسين‌آبادى (د: 1357 ق). شيخ علی محمّد بن محمّد جواد بن محمّد حسن اصفهانى حسين‌آبادی (د: 1373 ق).
- مير محمّد باقر بن مير محمد اسماعيل بن مير ابوصالح حسينى (د: سده 13 ق).[.
مدرسه ديگر
مدرسه ميرزا حسين ]ر. ک: سفرنامه اصفهان، افضل‌الملک، ص 38؛ رجال و مشاهير اصفهان، ص 495 و 541؛ تاريخ اصفهان و ری، ص 308؛ تاريخ فرهنگ اصفهان، ص 110.[ است كه قرب مسجد مرحوم حجة الاسلام حاجی سيد محمّدباقر ـ اعلی الله مقامه ـ كه يكی از اعيان شهر بوده در همان زمانها كه بيدآباد، آباد شده، ساخته‌اند ]اين مدرسه از بناهای زمان شاه سليمان صفوی است كه به سال 1099 ق بنا شده است.[ طلّاب محصل دارد و اختيار آن با جناب مستطاب آقای حاجی سيّد جعفر است. ]بانى اين مدرسه عزت نسا خانم دختر ميرزا خان تاجر قمی كه شوهر خود را ميرزا مهدی معرفى می‌نمايد، توليت اين مدرسه در ابتدا با آقا حسين خوانساری بوده كه در زمان ساخت آن يعنى به سال 1099 ق فوت می‌كند و امر توليت به پسرش آقا جمال الدين محمد می‌رسد، ميرزا حسين كه نام مدرسه به وی شهرت يافته است، ظاهراً از اولاد يا احفاد ميرزا مهدی و عزت نسا خانم است كه پس از فتنه افغان متصدی تعمير مدرسه می‌گردد. البته اين قولى است كه جناب آقای مجتبى ايمانيه در كتاب خود آورده‌اند اما مرحوم سيد علی جناب در باب بانى اين مدرسه آورده است: «اين مدرسه از بناهای ميرزا شاه حسين اصفهانى ناظر ديوان شاه اسماعيل و مدير شاه طاهر می‌باشد كه در ابتدای حال بنائی میكرد و بعدها ترقی نموده و منصب وزارت شاه اسماعيل را می‌گيرد و به واسطه نداشتن نسب عالى كسی التفاتش نمی‌كند و بالاخره يكسال قبل از وفات شاه اسماعيل به سال 929 ق در تبريز وفات می‌نمايد.»[.
مدرسه ديگر مدرسه ميرزا باقر است كه مسجد و مدرسه اتصال به يكديگر دارد در محله بيدآباد، طلبه ندارد دو نفر مكتب دار در آنجاست پسر مرحوم ملّا علی‌اكبر خوانساری در آنجا مشغول به نماز جماعت است ميرزا باقر از اعيان شهر اصفهان بوده است.
مدرسه مرحوم حاجی حسن
قرب مسجد حكيم از بناهای مرحوم حاجی كلباسی ـ اعلی الله مقامه ـ می‌باشد، قريب سی نفر طلبه دارد كه محصل می‌باشد موقوفات هيچ ندارد، كفالت طلّاب را حتی‌الامكان جناب مستطاب حاجی ميرزا ابوالقاسم كلباسی می‌فرمايند. قريب پنجاه سال است كه ساخته شده است. ]در مقابل صحن ورودی هارون الولايه و متصل به مسجد علی در ضلع شمالى آن مدرسه كوچكی بوده است كه به مدرسه حاج حسن معروف است و احتمال می‌داده‌اند كه مدرسه سلطان محمد سلجوقی باشد، مؤلف نزهت القلوب مكان آن را در محل جوباره نوشته و مؤلف تاريخ اصفهان و ری محل آن را در دارالبطيخ ذكر كرده، هر چند مدرسه مذكور در محل سبزه ميدان (ميدان كهنه) و خيابان هارونيه روبروی بقعه هارونى بوده است. اين مدرسه تا سال1360 ش طلبه‌نشين بوده و از آن سال به بعد تخريب و به ورزشگاه حميدرضا كمال تبديل شده است. ر. ک: بازار بزرگ اصفهان، ص 308 و 659.[
والسلام
